Дали патентите на вашите омилени фармерки се токсични?

Јапонската компанија ИКК (YKK Corp.) е водечки светски снабдувач на патенти. Таа неодамна откри присуство на ПФАС (PFAS - пер- или полифлуороалкилни супстанции) во бојата што се користи во некои од нејзините производи. ИКК ги извести своите купувачи за присуството на ПФАС во некои водоотпорни патенти и во други производи за време на првиот дел од годината, иако овие наоди сега првпат се објавуваат јавно. Компанијата, која им доставува патенти на водечките брендови за облека, потоа помина месеци обидувајќи се да ги елиминира хемикалиите - поврзани со рак и други здравствени проблеми - од синџирите на снабдување.

„Бојата што содржи ПФАС доаѓаше од повеќе доставувачи“, рече Крис Глисон, потпретседател на глобалната маркетиншка група на ИКК. Како одговор, компанијата ги консолидираше изворите каде што купува боја и до септември се префрли на боја што е во согласност со ПФАС.

За компаниите што користат производи на ИКК, оваа вест за бојата претставува проблем. На пример, шведскиот производител на опрема за активности на отворено „Фјалревен“ (Fjällräven) во февруари рече дека има цел да ја елиминира намерната употреба на ПФАС во сите производи до крајот на годинава. ИКК го известила „Фјалревен“ за проблемот во мај, според Филип Клотерс, менаџер за глобални комуникации во „Фјалревен интернешнл АБ“ (Fjällräven International AB). „Иако производителот на патенти го реши проблемот, „премногу е доцна“ за „Фјалревен“ да вклучи нови патенти во својата колекција пролет/лето 2024“, рече Клотерс. „Тие ќе се користат во есенските и зимските производи следната година’, додаде тој.

Не е јасно колку брендови се засегнати од производите на ИКК што содржат ПФАС. Компанијата не откри список на своите клиенти, а неколку бренда на облека за на отворено што користат патенти на ИКК, врз основа на артикли што „Блумберг грин“ (Bloomberg Green) неодамна ги виде во продавниците и на интернет, не сакаа да кажат дали се засегнати или не одговорија на барањата за коментар.

ВФ (VF Corp.), сопственик на „Норт фејс“ (The North Face), не потврди дали тековните производи се засегнати, но рече дека артиклите произведени за сезоната есен 2024 година, вклучувајќи ги и оние со детали на ИКК, „нема да содржат хемија ПФАС“.

„Патагонија“ (Patagonia Inc.) не сакаше да каже дали се засегнати нејзините производи. „Ние отидовме подалеку од успехот што го имавме во елиминирањето на ПФАС од очигледните места - ткаенини, ламинати и облоги - и гледаме како да се справиме со тоа на сите други места“, рече Тед Менинг, шеф за спортови на отворено во „Патагонија“. Тој додаде дека елиминирањето на ПФАС од синџирот на снабдување на компанијата вклучува препознавање дека хемикалиите „може да се наоѓаат на многу места; можеби она што го учиме е дека ги има на повеќето места“.

„Еди Бауер“ (Eddie Bauer Inc.), „Колумбија спортвеар“ (Columbia Sportswear Co.), „Л.Л. Бин“ (L.L. Bean Inc.) и „Лулулемон атлетик“ (Lululemon Athletic Inc.) не одговорија на барањата за коментар дали е откриено за нивните патенти дали содржат ПФАС.

За употребата на ПФАС во облека и други производи во САД е пет до дванаесет, бидејќи забраните за овие хемикалии почнуваат да стапуваат во сила во наредните години. Некои забрани за ПФАС во прекривки и пластична амбалажа се веќе во сила, а наскоро ќе се појават повеќе. Законите во Калифорнија и во Њујорк ги забрануваат овие токсични хемикалии од повеќето текстилни производи од 2025 година, додека сојузните држави Минесота и Мејн ги забранија хемикалиите речиси во сите производи, со конкретни забрани што стапуваат во сила на почетокот на 2030-тите. Тие забрани веројатно ќе ги принудат компаниите да ги повлечат од полиците производите што содржат ПФАС и може да ги изложат прекршителите на казни.

Пред тие рокови, компаниите спроведуваа интерни тестирања, ги приспособуваа своите синџири на снабдување и развиваа нови материјали без ПФАС.

Индустриите од модата, преку одбраната, до пластичната амбалажа долго време се потпираа на хемикалиите ПФАС за да ги направат своите производи поотпорни. „Во текстилната индустрија, ПФАС се користи за да се направи облека отпорна на вода и на оган“, објасни Глисон. „Дополнително, некои премази/бои што се користат на тврди делови како патентите може да содржат ПФАС за да се зголеми издржливоста“.

Меѓутоа, како што растеше употребата на ПФАС, така растеа и студиите што покажуваат колку тие можат да бидат опасни за здравјето на луѓето и за животната средина. Еден научен панел проучувал илјадници луѓе што живеат во близината на фабриката за тефлон на „Дупонт“ (DuPont) во Западна Вирџинија, почнувајќи од 2005 година. Во серија објавени студии, панелот идентификуваше „веројатна врска“ помеѓу ПФОА (PFOA), или перфлуорооктанска киселина - хемикалијата ПФАС што се користи за производство на тефлон - и различни здравствени проблеми, вклучувајќи бубрези, тестиси, висок холестерол, болест на тироидната жлезда и хипертензија предизвикана од бременост. Сега постои растечка регулаторна отпорност спрема ПФОА и целото семејство на хемикалии ПФАС.

Се очекува откритијата на ПФАС на неочекувани места да продолжат во наредните месеци и години. Тоа е делумно затоа што според претстојната забрана во Калифорнија ќе бидат дозволени само траги од ПФАС; толку ниски нивоа може да се потврдат само со посебен тест за „вкупен органски флуор“. Иако тој тест се користи во амбалажата за храна веќе неколку години, претстојното регулаторно ограничување на ПФАС значи дека неговата примена на облеката и сродните компоненти ќе се зголемува.

„Индустријата мора да прифати дека ќе има предизвици и откритија како најновите сознанија“, рече Клоетерс од „Фјалревен“. „Индустријата ќе мора да работи заедно за да се ослободи од овие штетни хемикалии“.

Што е ПФАС?

Пер- и полифлуороалкилните супстанции (ПФАС) се група синтетички хемикалии, кои содржат јаглеродно-флуорни врски, една од најсилните хемиски врски во органската хемија, која им овозможува да бидат отпорни на деградација. Бидејќи се сметаат за најтешки за разградување во животната средина, тие се нарекуваат и „вечни хемикалии“. Тие се наоѓаат во различни производи, вклучувајќи облека за активности на отворено, опрема за кампување, обувки, текстил, хартија за пакување брза храна, пена за гаснење пожар, како и во сурфактанти (супстанции што го намалуваат површинскиот напон) за производство на електроника. Секоја година се откриваат нови информации за дополнителни производи во кои се користат - а најновите вести вклучуваат присуство на овие хемикалии во тоалетна хартија, забен конец, полупроводници и соларни панели.

Нивните посебни способности биле откриени случајно - во 1938 година, кога научник од компанијата „Дупонт“ што експериментирал со средства за ладење практично го измислил тефлонот, и во 1952 година, кога истражувач на компанијата 3М (3M Co.) испрскал експериментална смеса врз чевли, со што настанало средството за отстранување дамки „скочгард“ (Scotchgard). Некои од најраните форми - особено ПФОА (перфлуорооктанска киселина) и ПФОС (перфлуорооктансулфонска киселина) - во голема мера се забранети или доброволно отстранети од производителите, но нивните ефекти сѐ уште траат, а нови верзии на соединенијата се размножија. Денес ПФАС го има во околу 15.000 варијанти. Според извештајот на групата „Хемсец“ (ChemSec), која се залага за построга регулација на токсините, повеќето ПФАС во светот ги произведуваат 12 хемиски компании: АГЦ (AGC), „Аркема“ (Arkema), „Хемурс“ (Chemours), „Даикин“ (Daikin), 3М (3M), „Солвеј“ (Solvay), „Донгју“ (Dongyue), „Архрома“ (Archroma), „Мерк“ (Merck), „Бајер“ (Bayer), БАСФ (BASF) и „Ханивел“ (Honeywell).

Посебно внимание за штетноста на овие хемикалии привлече документарниот филм „Ѓаволот што го знаеме“ од 2018 година, кој се фокусира на присуството на ПФОА, користена во производството на тефлонски тави, и здравствениот ризик од загадувањето на водата предизвикано од неодговорниот бизнис на производителот „Дупонт“. Дејството се одвива во Западна Вирџинија, САД. Овие хемикалии содржат опасни соединенија што можат да предизвикаат голем број сериозни болести, па дури и да доведат до појава на рак, се наведува во филмот. И покрај постојните валидни докази и истражувања, „Дупонт“ ги негираше фактите и не презеде ништо за да се решат штетите што се случија. Напротив, на снимките се гледа како компанијата свесно признава дека ја загадува локалната вода.