Земјоделството е најголемиот искористувач на водните ресурси во земјава. Просечната потрошувачка на водите изнесува 738 милиони кубни метри вода, а податоците покажуваат дека околу две третини од таа количина е наменета за наводнување. Според податоците од Министерството за животна средина, во 2018 година дури 70 проценти од вкупното количество на искористени водни ресурси било наменето за наводнување на земјоделските површини.
Од 2000 до 2018 година, периодот до кога има на располагање соодветни податоци, се забележува променлив тренд на користење на водите во земјата. Посебен пораст на потрошувачката на вода е забележан во 2004 и 2012 година. Тој променлив тренд се огледа во повеќето сектори, од наводнување, водоснабдување, индустрија, па до производство на електрична енергија. И покрај променливите трендови во количините на користена вода, константно низ годините сектор со најголема потрошувачка на вода е наводнувањето, а со најмала е производство на електрична енергија.
Нема соодветен мониторинг, ниту јасни правила за квалитетот на водата за пиење
Прочитај повеќе
Македонија ја губи водата: Анализираме кои се опасностите
Намален водостој доведува до недостиг на вода и за пиење, за наводнување и за производство на струја
09.09.2022
Експертот со кој разговаравме вели дека нема институција која што е задолжена да ги мониторира водите ако се користат само за наводнување, а нема дури ни јасни правила за овие води.
„Критериумите за водата за наводнување во некои сегменти се преостри бидејќи не се земени предвид потребите на земјоделсгвото. На пример, максимумот дозволена вредност на азот нитрати е 50 милиграми на литар и над тоа е забрането водата да се употребува за наводнување, а од друга страна се ставаат стотици килограми нитрати како ѓубре. Значи, условно ако има повеќе нитрати во водата земјоделецот може да одземе од нитратите во ѓубривото и да не предизвика штетни дејства врз животната средина“, објаснува Ордан Чукалиев, професор на Факултетот за земјоделски науки и храна при УКИМ.
Но, кога се зборува за квалитет на водите за наводнување треба да се земат предвид техниките за наводнување, типовите на почва и видот на култури. Професорот Чукалиев вели дека мора да се стават јасни критериуми што е квалитетна вода за наводнување и да се направат нови правилници врз база на експертиза.
Водата во Македонија е со добар квалитет
Професорот Чукалиев ги смета водите за наводнување за доволно квалитетни бидејќи во најголем дел се домицилни и се знае од каде, односно од какво опкружување на природата извираат, па лесно е да се претпостави нивниот квалитет.
„Во принцип водата за наводнување во Македонија е добра. Нашите системи за наводнување се изградени на голема надморска висина каде што водотеците се чисти, нема што да ги загади, нема индустрија, дури нема ни популација, за жал. Значи, водата се акумулира во чиста животна средина и таа после по цевките и каналите се испушта за користење, што значи дека тоа е вода можеби и со квалитет како за пиење“, вели Чукалиев.
Bloomberg Mercury
Но, да се претпостави квалитетот на водата е далеку од слично со тоа да се проверува и контролира квалитетот. Забелешките на Чукалиев се во насока на тоа дека главно се контролираат акумулациите чија вода меѓу другото се користи и за пиење.
„Повеќенаменските акумулации кои што се користат и за снабдување на населението со вода, како Стережево, Злетовица и други, подлежат на редовна контрола на квалитетот заради заштита на населението. Но, ако се само за наводнување никој не ги контролира. Дури и таму за каде што има реални податоци, тие не се публикувани или не се лесно достапни за јавноста“, тврди професорот Чукалиев, потенцирајќи дека недостигаат анализи кои би произлегле од редовен мониторинг.
Според достапните податоци од Министерството за животна средина, класификацијата на хемиската состојба на површинските води, главно на реките, се врши преку следење на присуство, односно отсуство, на приоритетните супстанци и други загадувачки супстанци во водата, согласно стандардите за квалитет на животна средина.
Според публикациите на Министерството за животна средина, проценка на хемиската состојба на водите е потребно да се врши таму каде што се врши испуштање на приоритени супстанци и други загадувачки супстанци во водите.
„Од страна на Управата за Хидрометоролошки работи се врши мониторинг на олово и кадмиум во трите најголеми реки во државта и тоа на 5 мерни места долж реката Вардар и на две мерни места на река Брегалница и Црна река. Квалитетот на реките во однос на разгледуваните приоритетни супстанци, следeн во периодот од 2014 до 2019 година, се движи од малку загадена до умерено еутрофична вода, која во природна состојба може да се користи за наводнување, а по соодветна обработка и во индустријата како технолошка вода“, пишува во последниот извештај од Министерството за животна средина, во кој се констатира подобрување на хемиската состојба на реките.
Македонија има доволни количини вода
Условно имаме доволни количини вода, смета експертот со кој разговараше Блумберг Адриа. Македонија има просечни годишни врнежи од околу 710/720 мм низ целата територија, што претставува околу 6,5 милијарди метри кубни вода, па според Чукалиев тоа е доволно за потребите на земјава. Но, ние имаме изразито просторно лоша дистрибуција бидејќи има влажна западна и сува источна Македонија, потоа имаме временски многу лоша дистрибуција со врнежлив дел од годината и периодот на топење на снеговите кога има многу води, а од друга страна имаме некои четири-пет месеци на силни суши кои предизвикуваат да нема доволно вода за сите потреби.
„Проблемот сме го решиле со изградба на огромен број акумулации. Македонија има околу 30-тина големи брани кои се од стратешко значење и вкупно над 100 акумулации. Ние ја акумулираме водата во влажниот период за да ја користиме во сушниот период. За жал не може да се префрла вода од слив во слив, тоа не е пожелно. Но, овие акумулации овозможуваат ние да имаме вода 365 дена во годината за сите намени, инаку не би имале“, објаснува професорот.
Земјоделството троши две третини од водата
Најголем потрошувач на вода секако дека е земјоделството, кое некогаш влече и над 70 проценти од водата. Втор најголем искористувач на водите е индустријата и трет корисник е населението, иако секаде не е обезбедено со квалитетна и безбедна вода за пиење. Уште има населени места и села кои што зависат од извори на вода кои што не се доволно контролирани и зависат од бунари, бидејќи немаат своја соодветна водоводна мрежа.
Според редовниот попис на земјоделските површини што го спроведува Државниот завод за статистика, а кој според ЕУ регулативите е задолжително да се одржува барем два пати во една деценија, во Македонија има вкупно 516.870 хектари обработлива површина. Најголем дел од нив, или 416.709 хектари се ораници и бавчи, 59.912 хектари се ливади, 23.703 хектари лозја и 16.546 хектари овоштарници.
Но, од расположливите ораници и бавчи засеани се само две третини, поточно 67 отсто, или 279.195 хектари.
Поради дотрајаноста на системите за наводнување се губи една третина од водата
Според податоците од Водостопанство, државната компанија под чија надлежност се системите за наводнување во земјава, поради старата инсталација се губи повеќе од една третина од водата.
„Загубите на вода се околу 35 отсто од причини што системите се стари и потребна е нивна реконструкција. Потребно е да се изврши санација на поголем дел од каналската мрежа, за што АД Водостопанство има изготвено техничка документација за рехабилитација на системите и изготвува Годишна инвестициона програма што се доставува до Влада, која ја одобрува и ни определува средства за нивна реализација“, велат од АД Водостопанство.
Според професорот од Земјоделскиот факултет, не се работи само за загуби поради застареноста на мрежата, туку има и незаконско користење на водата. Сепак, за поголем проблем ја смета староста на системот.
„Најмладиот наш систем за наводнување е веќе 50 години. Последен систем за наводнување во Македонија е Стрежево. Во меѓувреме има изградени акумулации, но не ги градиме системите. Тоа е проблем според мене. Од активните системи за наводнување Стрежево е најмлад, но дури е и одличен бидејќи се базира на затворени цевки. Другите системи се постари, а дополнително некои базираат на целосно отворени канали, што ги прави поранливи“, објаснува професорот Чукалиев.
Bloomberg Mercury
Системот за наводнување Брегалница пред повеќе од 20-тина години беше рехабилитиран со поддршка од Светската банка и сега веќе повторно има потреба за рехабилитација, укажуваат експертите.
„Јас се согласувам дека се работи за голем период, но за тој период ако не ги одржуваш каналите и ако не правиш ништо во таа насока, ако нема инвестиции во одржување, поправки, редовни сервисирања, како може да очекувате дека нешто ќе трае? Нема да трае. После има и несовесни корисници кои за своја корист прават штета на системот. Но, затоа мора да се реагира“, вели Чукалиев.
За поголема контрола предлага посовремени системи за мониторинг, кои се применуваат во многу земји, а кои се базираат на мерни уреди. На тој начин ќе се овозможи поголема контрола на искористувањето на водите за наводнување. Во моментов земјоделците не плаќаат вода според потрошена количина, туку своевиден паушал зависно од тоа за какви посеви станува збор и дали наводнувањето се врши преку бразди или со системот капка по капка.
Системот за наводнување е во колапс
Главната мрежа за наводнување е изградена уште во поранешна Југославија. Според пресметката на експертите, системот е плански изграден да покрие 160.000 хектари, од кои 120.000 хектари се земјоделски површини за наводнување.
„Јавното водостопанско претпријатие треба да стопанисува со тие 120.000 хектари, а се наводнуваат помалку од 20.000 хектари, тоа е околу од 17 проценти искористеност на изградените површини. Голем дел од тие површини најверојатно не може да се наводнуваат поради лошата состојба на мрежата, без разлика дали се работи за главната или помалата мрежа, тоа никој не знае и никој нема јасен увид во тоа што се случува“, вели професорот Ордан Чукалиев.
Според податоците кои ги добивме од надлежното јавно претпријатие, од 2018 до 2021 година во просек се наводнуваат околу 18.000 хектари на земјоделски површини под системите за наводнување во надлежност на АД Водостопанство.
Од друга страна, според податоците од Државниот завод за статистика (ДЗС), Македонија има 517.000 хектари обработливи површини. Од нив скоро 50.000 хектари се градинарски култури, од кои повеќе од половината не можат без големи количини вода, како на пример пиперките, доматите и краставиците. Има над 30.000 хектари пченка која во најголем број случаи не се одгледува без наводнување.
„Ќе видите дека ние имаме најмалку 70.000-80.000 хектари култури кои не може да се одгледуваат без вода, а сега водостопанство наводнува помалку од 20.000 хектари. Се поставува прашањето што прават? Како наводнуваат? Нешто се наоѓа во сива зона“, вели прфесорот Чукалиев. Со оглед на тоа дека според европската легислатива ДЗС мора да прави анкети за структурни истражувања во земјоделството два пати во една деценија, професорот смета дека тоа е совршена можност за Статистика да собере детални информации во делот на наводнувањето, односно од каде наводнува секој земјоделец, колку вода троши, кои култури ги наводнува итн.
И Министерството за животна средина ги потврдува податоците дека малата површина на земјоделско земјиште кое е наводнувано придонесува индексот на експлоатација на вода да е под 20 отсто, а со тоа и оптоварување на водните ресурси да е релативно ниско.
Што е со бунарите?
За наводнување на земјоделски површини со бунарски систем Водостопанство нема податоци, бидејќи тие не ги издаваат дозволите за бунари, туку Министерството за животна средина. Професорот од Земјоделскиот факултет вели дека во Македонија има силно движење на копање на бунари, дури и поддржано од државата, која дава финансиска поддршка за бунари и инсталација капка по капка.
„Според мене, се направија некои несоодветни законски измени бидејќи порано беше дозволено од бунар да се црпат 10 кубни метри на ден за домаќинства. Сега тоа е претворено во една литар на хектар на секунда, што е доволно за наводнување два до три хектари. Значи, ако сумираме се’, по моја претпоставка имаме околу 50.000 хектари кои се наводнуваат во т.н. сива зона, ископани се бунари, не се регистрирани дека постојат и не се влезени во системот, не знаеме кои се, не знаеме каде се, не знаеме што се наводнува, не знаеме колку вода се троши, не знаеме ништо, а ги поддржуваме финансиски“, реагира Чукалиев, кој потенцира дека воопшто не е против субвенционирањето, туку како научник, но и како граѓанин, сака да знае за што конкретно се троши водата и дали соодветно се плаќа за нејзино користење.
„Значи има вода, но многу сме нерационални, ништо не знаеме што се случува во земјоделството, како се користи, на кои култури се дава, различни извори ни нудат различни информации и податоци. Значи има многу сива зона и треба да се воспостави ред“, порачува професорот.
Податоците објавени на интернет страницата на Министерството за животна средина се однесуваат на вкупно издадените дозволи за користење вода на период од една година. Според нив, од 2012 до 2019 година издадени се вкупно 685 дозволи за користење на вода. Најголем број на издадени дозволи има во 2015 година, 133.
„Бројот на издадени дозволи има тренд на опаѓање во периодот од 2016 до 2019 година, што не е показател дека правото за користење на водите е намалено“, се нотира во извештајот од Министерството за животна средина.
И покрај малата искористеност на системот за наводнување, Македонија е меѓу најуспешните во регионот
Доколку работат во полн капацитет изградените системи за наводнување во Македонија, наменети за 120.000 хектари, би покриле една четвртина од вкупното искористено земјоделско земјиште. Според професорот Чукалиев, еден од најстручните во нашата држава кога станува збор за проблематиката со наводнувањето на земјоделските површини, тоа е сосема доволно и затоа не смета дека треба да се инвестира во нова системска мрежа за наводнување, туку доволно е само да се рехабилитираат постојните системи.
Bloomberg Mercury
„Рехабилитирајте ги постоечките системи за наводнување и јавното водоводно претпријатие повторно да стопанисува со 120.000 хектари активни за наводнување. Тоа значи шест пати повеќе од сега и веќе е друга приказната“, вели Чукалиев.
Но, дури и со толку мал процент на искористеност Македонија, според експертот со кого разговаравме, е меѓу најдобрите во регионот во тој сегмент.
„Ние сме апсолутно најдобри. Особено сме многу подобри од Бугарија, Албанија, Косово, Црна Гора, Босна и Херцеговина. Ние секогаш сме биле лидери во тој дел во регионот. Дури и сега кога толку малку наводнуваме сме меѓу подобрите“, вели професорот Чукалиев.
Македонија има традиција и големи површини опремени со системи за наводнување, но голем дел се нефункционални или упропастени, можеби и недоволно одржувани и на кои им треба сериозна рехабилитација.
„Потрошени се многу пари во изградба на системот. Замсилете цела брана е подигната, акумулација е направена, површина, канали, цевководи... И нејасно е како може да се дозволи толкава инвестиција да пропаѓа“, алармира професорот од Земјоделскиот факултет, кој е оптимист дека системите може да се обноват.
.webp){kind=icon}
