Салман Ружди: Слободата на говорот треба да создава непријатност

Што значи денес слободата на говорот за човекот што за своите зборови за малку не ја плати највисоката цена?

„Единаесеттиот час“ (The Eleventh Hour) е прво дело фикција што Салман Ружди го објави по нападот врз него. Познатиот писател беше избоден 15 пати на јавен настан во 2022 година во САД, Њујорк. Нападот се случи децении по првите закани со смрт поради романот „Сатански стихови“. Последиците беа, меѓу другото, загуба на едно око, а во месеците на закрепнување откри дека повеќе не може да пишува фикција. Кога, сепак, објави мемоарска книга за нападот, успеа да ја врати својата уметничка имагинација и да напише пет одвоени приказни, кои како целина се објавени во новата книга „Единаесеттиот час“.

Ружди е писател, читател и внимателен набљудувач на современите политички и културни настани, а сето тоа дојде до израз кога неодамна разговаравме во Лондон. Разбирливо, се труди да не се задржува премногу на самиот напад, но размислува за земјите што ги нарекувал свој дом: Индија, Велика Британија и САД. Во ова интервју има и лична димензија за нас двајцата, бидејќи првпат јавно разговаравме и за нашиот фамилијарен однос.

Ова е вашата втора книга по оној страшен ден на сцената кога за малку ќе го загубевте животот. Како сте сега?
СР: Изненадувачки добро. Лекарите што ме прегледуваа постојано ми говореа дека не би требало да бидам во толку добра здравствена состојба, како да правам нешто погрешно. А јас мислам дека закрепнав доста добро.

Но патот на закрепнувањето беше тежок?
СР: Да. Имаше многу сериозни повреди и бев многу блиску до смртта. Затоа закрепнувањето траеше толку долго.

Bloomberg

Нападот врз познатиот писател се случи 33 години откако иранскиот ајатолах Хомеини издаде фатва, според која книгата „Сатански стихови“ е навреда за исламот и сите што се поврзани на кој било начин со неа треба да бидат убиени. Во книгата од 2024 година, „Нож: медитации по обидот за убиство“ (Knife: Meditations After an Attempted Murder), Ружди пишува: „Признавам, понекогаш си замислував како мојот убиец станува на некое јавно место и трча кон мене токму на тој начин. Затоа мојата прва помисла кога го видов тој убиствен привид како трча кон мене беше: „Значи, ти си. Ете си“.

Мислите ли дека тој ден ве промени?
СР: Само во одредени аспекти. Кога добивате „дополнителен“ период за живот, почнувате да гледате на секој ден како благослов, како луксуз. Не трошете време. Ако ви е дадено дополнително време, искористете го.

Интересно е што го користите зборот „благослов“. Познати сте како човек без вера.
СР: Да. Ова е целосно секуларен благослов.

Ружди е роден во 1947 година, во муслиманско семејство во Бомбај (денешен Мумбај), и своето детство го опишува како „претежно секуларно“. Фатвата од 1989 година го натера да се крие цела деценија, под заштита на британската полиција и под лажни идентитети.

Психолошки, дали ви се враќа тој настан во сеќавање? Или свртевте нова страница?

СР: Не повеќе. Класичен симптом на посттрауматско стресно нарушување е постојано прегледување на настаните. Имаше такво нешто на почетокот во мала мера, но поминаа три и пол години. Мислам дека тоа е доволно време да се излезе накрај со тоа.

Кога започнавте да закрепнувате и да станувате свесен за ситуацијата, дали веднаш размислувавте како писател?
СР: Не. Прво помислив дека не сакам да пишувам за тоа.

Затоа што беше премногу трауматично?
СР: Да, помислив: тоа е последното за што сакам да пишувам. Потоа сфатив дека не можам да напишам ништо друго додека не се соочам со тоа, единствениот пат напред беше преку тоа ужасно искуство.

Дали книгата „Нож“ беше за вас некаков вид терапија?
СР: Беше начин да се изборам со тоа. Не ми се допаѓа идејата дека пишувањето е терапија. Пишувањето е пишување, терапијата е терапија. Но дефинитивно ми донесе чувство дека повторно ја презедов контролата над тоа, дека јас сум тој што ја контролира приказната, наместо да бидам само жртва што лежи на земјата и крвави. Стана моја приказна, раскажана на мој начин.

Рековте дека само пишувањето е облик на оптимизам, позитивен чин и чин на надеж.
СР: Мислам дека секое пишување е такво. Седиш сам во соба, понекогаш со години, и се надеваш дека она што го правиш ќе биде вредно или пријатно за луѓето, дека барем ќе реагираат на тоа. Но немаш поим дали ќе биде така, а за тоа е потребен оптимизам. Во таа смисла, секое пишување потекнува од оптимизам.

Пишувате повеќе од 50 години. Дали патот до првиот објавен роман беше напорен?
СР: Да. Меко речено. Многу мои современици, како што с: Иан Мекеван, Мартин Ајмис, Џулијан Барнс, „полетаа како ракети“ веќе во раните дваесетти и веднаш ја пронајдоа својата публика. Јас талкав, ми требаше време да најдам правец. Го најдов кога се вратив во детството. Кога започнав да го пишувам она што стана „Деца на полноќта“ (Midnight’s Children), всушност мислев: сакам да напишам роман за детството.

Вашето детство беше во Индија, па стана приказна за Индија?
СР: Да. Во еден момент историјата започна да се слева во текстот и книгата стана многу поширока. Пишувањето траеше повеќе од пет години, бидејќи, на некој начин, учев како да ја напишам додека ја пишував.

 

Куќата на бабата и дедото на Салман Ружди во Алигарх, Индија Mishal Husain/Bloomberg

 

Во текот на 1970-тите Ружди работел како копирајтер и го измислил познатиот слоган „Палав но фин“ (Naughty but Nice) за реклама за колаче со крем. Кога неговата книга „Деца на полноќта“ во 1981 година ја освои престижната награда Букер, тој можеше да ги остави рекламите и да се посвети исклучиво на пишување.

Сте живееле на повеќе места, на три континента. Британија, Индија и сега САД ги нарекувавте ваши домови.
СР: Понекогаш им завидувам на писателите што се длабоко вкоренети во едно место и целиот живот можат да црпат инспирација од тој простор. Вилијам Фокнер, на пример, живеел во Оксфорд, Мисисипи, иако тоа било мало место, но за него било доволно да најде инспирација за ремек-делата на литературата. Моето искуство не е такво, бидејќи постојано се селев. Но, нешто губиш, нешто добиваш. Мислам дека тоа ми помогна, ми даде поширока слика за светот.

Во вашата најнова книга „Единаесеттиот час“, збирка на приказни, се чувствува тој спој на луѓе и места што влијаеле на вас. Една од нив е „Late“, која се случува на местото каде што студиравте во 1960-тите.
СР: Да, универзитетот и колеџот не се именувани, но е доста очигледно.

Кралскиот колеџ, Кембриџ. Зошто се вративте на тој период?
СР: Отсекогаш сакав, но немав приказна. Тогаш се случија две работи. Првата беше сеќавањето на кратката средба со големиот Е.М. Форстер, кој тогаш живееше таму. Беше многу љубезен, особено кога дозна дека имам индиско потекло, затоа што Индија многу значеше за него.

Се сретнавте во 1860-тите, четириесет години откако ja објави „Патување во Индија“ (A Passage to India).
СР: Да, тој бескраен молк, оттогаш никогаш не напиша друг роман.
Многу срамежливо признав дека се надевам и дека и јас ќе напишам нешто. Беше многу љубезен и великодушен. Рече дека веројатно ќе дојде добра книга за Индија од некој што е од Индија, но ја познава западната литература.

Вие одговаравте на тој опис.
СР: Да, се вклопив во неговото гледиште.
Другата фигура е Алан Тјуринг – уште еден исклучително важен поранешен студент на Кралскиот колеџ. Двајцата сериозно страдаа поради својата хомосексуалност.

Британскиот романсиер Е.М. Форстер (1879–1970), автор на делата „Соба со поглед“ и „Хауардс Енд“. Романот „Патување во Индија“ од 1924 година е инспириран од интимното пријателство со младиот индиски муслиман Сајед Рос Масуд, во кого Форстер најверојатно бил заљубен.
Тјуринг е британски математичар чии идеи за „универзалната машина“ од 1936 година ги поставуваат темелите на современото компјутерско инженерство. За време на Втората светска војна, тој има клучна улога во разбивањето на германскиот код Енигма. Во 1952 година бил осуден за хомосексуалност и принуден на хемиска кастрација. Две години подоцна извршил самоубиство, а во 2013 година постхумно беше помилуван и денес ликот на Тјуринг се наоѓа на британската банкнота од 50 фунти.

Ги спојувате во еден лик?
СР: Помислив дека ако ги „спојам“ во ист лик, можам да ги раскажам сите тие теми одеднаш. Не очекував дека приказната ќе стане приказна за духови, одмаздничка „приказна за духови“. Мислев дека ќе биде за неверојатното пријателство на постариот господин и младата индиска студентка. Но кога започнав да пишувам, го променив главниот лик уште во првата реченица.

Значи, не ги планирате приказните детално? Или, кога станува збор за роман, не ги разработувате поглавјата претходно?
СР: Некогаш имав многу архитектонски пристап, но тоа се промени. Мора да знаеш за што пишуваш и зошто. Но  пишувањето сѐ повеќе го гледам како процес на откривање. Пишуваш приказна за да откриеш која приказна всушност ја пишуваш. Понекогаш ќе скршнеш во слепа улица и тогаш треба да имаш ментална сила да кажеш: не, ова не е добро, бришеме, одиме по друг пат.

Не знам да покажам недовршен текст. Кога ќе почувствувам дека повеќе не можам да го подобрам, тогаш навистина ми е интересно што ќе кажат уредниците.

Како реагирате кога уредникот ќе каже: „Ова може да биде подобро“?
СР: Се подобрувам во тоа. На почетокот не беше така.

Да се вратиме во минатото, во деновите кога на универзитетот говоревте дека сакате да станете писател. Знам некои работи за семејното опкружување во кое сте пораснале. Иако припаѓаме на различни генерации, постои врска меѓу нас.
СР: Секако постои. Сега е сосема јасно дека вашата мајка и мојата баба беа родени сестри.

Да. Вашата мајка е моја тетка. Зар не беше силно очекувањето да станете лекар, адвокат или инженер?
СР: Мојот татко не беше возбуден кога му реков дека сакам да пишувам книги. Рече: „Што да им кажам на пријателите?“ За среќа, тој доживеа да го повикаат тие исти пријатели и да му честитаат.

 

Едукацијата и универзитетското образование беа високо ценети во домот каде што пораснаа мајката и бабата на Ружди, обете новинарки. Семејството по потекло беше од Кашмир, но се пресели во универзитетскиот град Алигарх, во близината на Њу Делхи, во потрага по подобри можности. Mishal Husain/Bloomberg

Тие се луѓе што сакаат да читаат и го почитуваат пишаниот збор, но прашањето е како да се живее од тоа?
СР: Така е. Пишувањето не е „право работно место“, тоа е хоби.

Што ви даде храброст да кажете: не, јас навистина сакам да пробам?
СР: Веројатно силната желба. Кога се навраќам на тој млад човек, гледам дека имал сериозна одлучност, бидејќи ми требаше многу време. Дипломирав на Кембриџ во 1968 година, а „Децата на полноќта“ излезе во 1981 година, по речиси тринаесет години неуспех. На таа истрајност сум, ретроспективно, доста горд.

Вашата мајка, која добро ја паметам, и нејзините сестри припаѓаа на генерација жени што, невообичаено за тоа време, размислувале за кариера. Не сакале да живеат во пурдата, како нивната мајка.
СР: Да, тие беа многу отворени и така нѐ воспитуваа и нас, во она што денес би го нарекле либерална, во голема мера секуларна средина. Татко ми ме носеше еднаш годишно на бајрам-намаз. Ми велеше само да се кревам и спуштам на земјата во позиција за молитва кога и тој се крева и спушта, што беше целото упатство.
Баба ми новинарка, родена во 1920 година, била најмала од сестрите. За разлика од нејзината мајка, која научила да чита и пишува дома, трите девојчиња оделе во училиште и биле двојазични, изразувајќи се на англиски и урду.

Каква улога има куќата на вашата баба и дедо? Се обидов да ја најдам во Индија пред неколку години, но веќе беше срушена.
СР: Срушена е. Тоа беше прекрасна стара индиска куќа со двор во средината. Неколкупати годишно се одржуваа големи семејни собири. Децата изведуваа мали претстави за да ги забавуваат возрасните, а сите спиевме на покривот, на градинарски кревети под мрежи против комарци. Куќата беше магична. Дел од семејството живееше во Пакистан, дел во Индија. Таа куќа беше место каде што сите се собиравме.

Во 1950-тите години, тетката на Ружди, која била мајка на новинарката, и нејзините браќа и сестри патувале со воз од Лахор во Пакистан, преку границата кон Њу Делхи и понатаму до градот Алигарх. Тоа патување станувало сѐ потешко со влошувањето на односите меѓу Индија и Пакистан. Кога Ружди подоцна црпел сеќавања за „Децата на полноќта“, го сместил семејството на главниот лик во градот Агра наместо во Алигарх.

Интересно е да ве слушам кога зборувате за тоа. Знам дека тоа опкружување ја обликувало мојата мајка, но отсекогаш сум слушала за него од друга рака. Кога почнавте да ја пишувате „Децата на полноќта“, не бевте долго во Индија.

СР: Сеќавањето е неверојатен ресурс. Кога сериозно се обидувате да се сетите, ќе се изненадите колку работи ќе испливаат.
Но по неуспешниот прв роман, зедов малку пари што ги заработив и отидов во Индија за неколку месеци. Живеев и патував што поевтино, за да ја вратам земјата „во систем“. Имав некоја груба структура за идната книга и сакав да посетам места за кои мислев дека ќе влезат во романот.

Книгата „Единаесеттиот час“ беше објавена во ноември Bloomberg

Родени сте само осум недели пред независноста на Индија и Пакистан.
СР: Да. Во еден момент помислив: замисли ако не беа осум недели разлика, туку ако беше точно исто време. Каде ќе ме одведеше тоа? Се разбира, тоа те води до тоа дека историјата на независните држави станува дел од приказната.

Вашето семејство, а нашата заедничка фамилија, беше длабоко погодено од поделбата. Вашата мајка, со вас како новороденче, беше во Бомбај, додека нејзините две сестри се обидуваа да стигнат од градот Шимла до Њу Делхи, а потоа во Пакистан. Вие сте роден во време на огромни промени.
СР: Да. Како и многу муслимански семејства во Индија, нашето беше практично преполовено.
Мајка ми, чичко ми Хамид и чичко ми Махмуд останаа во Индија, а две од нејзините сестри беа во Пакистан. Кога бевме мали, постоеја периоди кога беше полесно да патувате помеѓу Индија и Пакистан отколку денес. Тогаш пловеа мали бродови од Бомбај до Карачи. Така, понекогаш патувавме до Равалпинди, каде што живееше вашето семејство.

Новинарката Мишал Хусеин за тие искуства пишуваше во семејните мемоари „Скршени нишки“ (Broken Threads), вклучувајќи ги и застрашувачките патувања во време кога законот и редот во многу области биле целосно срушени. Ружди е роден во јуни 1947, па неговиот татко знаел да каже: „Салман се роди, а осум недели подоцна Британците побегнаа.“

Дали Индија, земјата на вашето детство, ви беше „одземена“ кога родителите се преселија во Пакистан во 1960-тите?
СР: Бев многу лут што ја продадоа куќата во Бомбај. Сѐ уште сум им лут за тоа.

Зошто ја напуштија Индија?
СР: Никогаш не разбрав. Рекоа дека сакаат нивните ќерки да имаат мажи од муслиманска вероисповед, што беше чудно, имајќи предвид колку беа нерелигиозни. И не мислам дека беа особено задоволни од животот во Карачи.
Чувствував дека морам сам да ја „вратам“ Индија, дека сум во опасност да ја изгубам поврзаноста. Затоа отидов на тоа повеќемесечно патување, од кое произлезе книгата „Децата на полноќта“.
Бомбај е изграден на земја одземена од морето. Британците соединиле седум острови во еден полуостров. Помислив дека и јас се занимавам со рекултивација на земјата. Тоа беше таа книга.

Дали ви го донесе она што го баравте?
СР: Да. Книгата имаше фантастичен прием во Индија. Повторно почувствував дека припаѓам некаде.

Преку романот, сепак, изнесовте и политички пораки, особено за вонредната состојба прогласена од Индира Ганди. Дали намерно сакате да ја критикувате Индија?
СР: Ако пишувате книга во која ликот и земјата се близнаци, мора да пишувате за двата близнака.
Вонредната состојба беше шок за многумина од нас, идејата дека „најголемата демократија во светот“ може да кокетира со диктатура. Уште повеќе, тоа не беше само кокетирање - цели две години беше многу сериозно.

Во период од 21 месец, од јуни 1975, тогашната премиерка Индира Ганди ги суспендира демократските норми во Индија, со образложение дека е загрозена стабилноста на државата. Изборите беа одложени, опозициските лидери затворени, медиумите мораа да бараат одобрение за објави, а граѓаните беа лишени од некои основни права.

Сите банкноти во Индија имаат слика од Махатма Ганди Bloomberg

Кога денес гледате на Индија, дали Индира Ганди ви е „помалку опасна“ фигура отколку тогаш?
СР: Не, за време на вонредната состојба. Тоа беше многу мрачно време, не сосема различно од тоа што се случува сега, на свој начин. Критичарите на сегашниот премиер Нарендра Моди тврдат дека неговата влада ги ослабела демократските институции и ги потиснала медиумите, организациите на цивилното општество и политичките противници. Сепак, изборите сè уште се одржуваат, медиумите формално не треба да бараат дозвола за објави, а уставните гаранции на основните права се во сила.

Како денес гледате на Индија под водство на премиерот Моди?
СР: Многу сум загрижен. Имам многу пријатели во Индија, сите се длабоко вознемирени поради нападите врз слободата на новинарите, писателите, интелектуалците, професорите и други. Изгледа како да постои силна желба да се промени историјата на земјата, да се каже: „Индусите се добри, муслиманите се лоши“. Тоа е она што В.С. Наипул (британски нобеловец со индиско потекло) го нарече „ранета цивилизација“, идејата дека Индија е хиндуистичка цивилизација што била повредена со доаѓањето на муслиманите. Овој проект денес има многу енергија.

Во збирката есеи „Замислени татковини“ (Imaginary Homelands), која ја пишувавте во 1980-тите, веќе тогаш предупредувате на многу тенденции што денес се уште изразени.
СР: Ако сте писател и обрнувате внимание, понекогаш можете да видите каде одат работите. Тоа го правев, внимавав на она што се случува.

(Збирката содржи, меѓу другото, есеј од 1984 година, напишан по атентатот на Индира Ганди, во кој Ружди ја разгледува „опасноста од тензиите и конфликтите поради идеологиите на верскиот секташизам од кој произлегоа куршумите на атентаторот“. )

Првиот пат кога вашиот живот радикално се промени во секојдневието беше по „Сатанските стихови“, 1989 година. Мемоарите од тој период, „Џозеф Антон“ (Joseph Anton), ги напишавте во трето лице, како да му се случува на некој друг.
СР: Да.

Дали свесно се обидувавте да се дистанцирате од настаните?
СР: Кога стигнав до пишувањето на таа книга, веќе поминаа многу години. Имав чувство дека човекот што пишува и човекот за кого се пишува се во малку различни фази од животот. Оној за кого се пишуваше беше под огромен стрес, политички и личен. Оној што пишуваше беше на подобро место. Значи, иако двајцата беа истото „јас“, тие не беа сосема исти „јас“.

(Во делото „Џозеф Антон“ Ружди го опишува понижувањето кога во 1989 година му беше кажано дека мора да оди во илегала, тешкотиите да биде во контакт со малото дете и сомнежите дали ситуацијата ќе се нормализира. Во 2000 година се пресели во Њујорк и подоцна стана американски државјанин.)

„Нож“ е, пак, многу лична книга.
СР: Да, таа мораше да биде напишана во прво лице.

Во десетте години пред фатвата вашите нефикциски текстови беа повеќе фокусирани на Индија, Пакистан и расните односи. По фатвата, станавте речиси синоним за борбата за слобода на говор, токму поради цената што ја плативте.
СР: Да, мислам дека тоа е точно.

Како денес гледате на слободата на говорот?
СР: Па, јас сум за неа.

Дали правото на слобода на изразување денес е повеќе загрозено отколку во 1989 година, кога беше објавена фатвата?
СР: Да, постојат неочекувано количество притисоци на слободата на изразување и на луѓето да се воздржат од одредени видови на говор. Историски, притисокот главно доаѓал од конзервативни делови на општеството, кои не ги сакаа помалку конзервативните гласови. Сега тоа доаѓа и од друга страна. Постојат луѓе што се подготвени, како што велат, да „деплатформираат“ гласови што им се непријатни.

Протести против Ружди избувнаа во Иран во 1989 година по проклетството од ајатолахот Хомеини и осудата на смрт поради „издавање на исламот“ во книгата „Сатански стихови“. Уште пред фатвата книгата беше забранета во низа земји, вклучувајќи ја и Индија. Во Велика Британија книгите беа јавно палени во 1988 година, а следната година 12 лица загинаа во „анти-Ружди“ немири во Мумбај, а уште шест во Исламабад. Фатвата доведе и до убиство на Хитоши Игараши, преведувач на романот на јапонски, додека италијанскиот преведувач беше избоден, а норвешкиот издавач застрелан.

Многу бранители на слободата на говорот всушност сакаат да го заштитат само својот говор.
СР: Точно така. А тоа е спротивно на слободата на говорот. Низ годините бев вклучен во разни случаи и често се случува да браниш нешто што воопшто не ти се допаѓа.

Дали мора да бидете внимателен да не ве „присвојат“? Постојат луѓе што би сакале да стоите зад нив, а важен им е само еден определен вид на слобода на говор.
СР: Борбата е сложена, мора постојано да бидете внимателни. Но принципот мора да биде следниот: ако има притисок да се цензурира нешто, цензорите мора да го докажат својот случај. 

Во САД, кои денес ги нарекувате свој дом, дали гледате поинаква клима кога станува збор за слободата на говорот?
СР: Апсолутно. Во моментов има речиси 23.000 активни забрани за книги во јавните училишта. Во многу случаи, жалба од еден родител е доволна за да се отстрани книга од училишната програма или библиотека. А тоа не се какви било книги, меѓу нив се  „Хаклбери Фин“ (Huckleberry Finn), „Да се убие птицата подбивница“ (To Kill a Mockingbird)... Некои од најдобрите книги што се напишани.

Постои отпор и поради Првиот амандман на американскиот устав. Се водат многу судски постапки и често успеваат, но има многу фронтови. Неодамна се одржаа избори за училишни одбори низ САД. Во секој случај, оние што се залагаа за забрана на книги изгубија, а на нивно место дојдоа либерални кандидати. Значи, постои контранапад и се надевам дека ќе победи.

Но дали сте можеле да замислите дека ќе се воведат забрани во САД?
СР: Никогаш. Една од причините зошто луѓе како мене сакале да живеат во Америка беше токму тоа што слободата на говорот беше вградена во Уставот. Почнувате да забележувате дека многу од забранетите книги имаат нешто заедничко – ја прикажуваат Америка од перспектива на луѓе што не се бели. Прикажуваат историја од различен агол. Според мене, очигледен е обидот да се избрише тој поглед. Поголемото прашање е: Што се случува со генерацијата деца што растат во незнаење за својата историја? Тоа е опасно.

Опасно за кого?
СР: За сите. Америка е многу плуралистичко, разнолико општество. Ако слушате само еден наратив, наративот на доминантната раса, тоа е потенцијално дестабилизирачко.

Зохран Мамдани и сопругата Рама Дуваји, уметница и илустраторка со сириско потекло Bloomberg

Живеете во Њујорк, кој има нов градоначалник, Зохран Мамдани, кого веројатно го познавате бидејќи сте соработувале со неговата мајка, Мирам Наир.
СР: Не работевме заедно, но ја познавав долго. Тој водеше одлична кампања. Трката беше многу динамична, па ја заслужи победата.

Зохран Мамдани не се повлече од поддршката за правата на Палестинците, што за некои беше контроверзно во кампањата. Како гледате на тоа прашање денес? Во „Замислени татковини“ имате долг разговор со Едвард Саид.

СР: Едвард ми беше добар пријател. Сè уште сметам дека решението е две држави, но прашање е дали некој таму сè уште верува во тоа. Ниту Нетанјаху ниту Хамас не беа особено заинтересирани за две држави.

Но, Хамас не се сите Палестинци.
СР: Секако не се. Прашањето е како да се излезе од оваа ужасна ситуација и да се стигне до нешто што барем личи на правда. Не го знам одговорот, бидејќи Палестинската самоуправа нема голема поддршка, а мислам дека Хамас ја изгуби поддршката од многу Палестинци. Па, со кого преговарате? Кој воопшто може да преговара?

Палестинско-американскиот интелектуалец Едвард Саид беше професор на Универзитетот „Колумбија“, познат по книгата „Ориентализам“, која ја критикува западната претстава за Арапите и муслиманите како инфериорни. Ружди минатата година во еден поткаст рече дека од 1980-тите бил за палестинска држава, но „дека таа сега веројатно би била водена од Хамас и би била талибанска држава“.

Да се вратиме на слободата на говорот во Велика Британија. Денес не можете да носите транспарент „I Support Palestine Action“ без да ризикувате апсење.
СР:  Мислам дека тоа е погрешно.

Што мислите за прогласувањето на таа група за терористичка?
СР: Веројатно е грешка. Мојот став секогаш бил: оставете да се слушнат гласовите, особено кога не се согласувам со нив. Многу е лесно да му дозволите некому да носи транспарент со кој се согласувате. Бев изненаден кога последен пат бев во Англија, пред неколку месеци, и видов огромен митинг од 150.000 луѓе што маршираа против имиграција. Не можев да верувам дека се случува токму во Англија.

Затоа мислам дека и тука се гледа дестабилизација, како во Америка. Многу загрижувачки времиња.

Како се чувствувате поради сето тоа? Говоревме за Индија, Британија и САД, се гледаат слични трендови.
СР: „Единаесеттиот час“ се занимава со таа проблематика во сите три земји. Постојат резонанци во тие општества и тие не ми се допаѓаат. Понекогаш светот тргнува во правец што не ти се допаѓа. Сè што можеш да направиш е да се надеваш дека ќе се промени правецот. Во Америка има некои мали знаци на промена.

Дали повторно пишувате или планирате пауза?
СР: Секогаш сум посреќен кога пишувам отколку кога не пишувам. Прашајте кој било што ме познава, многу попријатен соговорник сум кога имам книга на која работам.

Сакам следната книга да биде роман. Имам некаква приказна и почнав да работам на неа, но сè уште не знам каде оди. Мислам дека знам за што се работи, но не знам како да го изведам тоа.

Како изгледа вашиот работен ден? Дали сте дисциплиниран?
СР: По овој половина век, станав многу дисциплиниран. Сега работам како да е тоа вистинска работа.
Хемингвеј еднаш беше прашан за „ангажманот на писателот“, мислејќи на политички ангажман. А тој одговори: „Единствениот ангажман што му треба на писателот е ангажманот на задниот дел од неговите панталони за седиштето на неговиот стол“. Тоа е многу важно.

Дали денес ви е потешко да ја исполните таа „обврска“, имајќи ги предвид повредите? Го изгубивте видот на едното око, а раката и вратот ви се оштетени.

СР: Понекогаш е потешко. Помалку сум вешт, правам повеќе граматички грешки, сè е малку потешко. Но, пишувањето секогаш било тешко, сега само е поинаку тешко.

Како се справувате со осаменоста, која е неопходна за пишување? Се затворате ли во соба?
СР: Имам многу убав работен простор и едноставно ја затворам вратата.

И не излегувате додека не напишете одреден број на зборови?
СР: Да, секогаш си поставувам некаква вештачки мала цел. Тоа е трик. Ако успеам да напишам неколку стотина збора, тоа не е лошо. Страница обично има околу 300 и нешто збора. Ако завршам една страница, пресреќен сум. Гистав Флобер рекол дека сметал за одличен ден кога имал напишано една реченица. Пишувањето понекогаш е бавно, понекогаш брзо.

Овие две книги, „Нож“ и  „Единаесеттиот час“, ме изненадија колку се течни. Излегоа во период од една година, што за мене е рекорд. Изгледа дека станувам побрз во староста.