Кога вештачката интелигенција станува сојузник на животот

Се случува револуција во медицината. Не онаа што доаѓа со големи зборови и ветувања за иднината, туку онаа што е веќе тука - тивка но незапирлива. Лекарите, истражувачите и инженерите од целиот регион ги здружуваат силите со вештачката интелигенција (англиски: artificial intelligence – AI) за да го променат начинот на кој ги гледаме, разбираме и третираме болестите. Тоа веќе не е научна фантастика туку реалност што спасува животи.

Словенија на пример користи вештачка интелигенција за да ги анализира скеновите на мозокот за подобро да ја разбере мултиплекс склерозата и развива биомаркери што ќе им помогнат на онколозите да ја предвидат ефективноста на терапиите. Хрватските болнички центри ја воведуваат вештачката интелигенција во анализата на медицинската слика, додека иновативните стартапи развиваат алатки што им заштедуваат време на лекарите и ја зголемуваат точноста на дијагнозите. Во Македонија хирурзите веќе оперираат користејќи 3Д-модели обликувани од вештачка интелигенција, додека во Србија вештачката интелигенција веќе учествува во раното откривање на ракот на дојка, забрзувајќи ја анализата на патолошки примероци и предвидувајќи мутации на болеста. Босна и Херцеговина, иако сè уште е во процес на дигитализација, ја гледа вештачката интелигенција како алатка што ќе донесе неопходна прецизност и ефикасност во нејзиниот здравствен систем.

Вештачката интелигенција не ја презема улогата на лекар, туку станува негов клучен асистент. Таа побрзо ги препознава шемите, анализира огромни количества на податоци и нуди решенија за кои на човек би му биле потребни ден, недела, па дури и месеци. Без разлика дали станува збор за рано откривање рак, персонализирани терапии или поддршка во хируршки процедури - вештачката интелигенција веќе ги менува правилата на играта.

Тоа не е само напредок за пациентите и лекарите. Тоа е и можност за истражување, претприемаштво и инвестиции. Оние што сега инвестираат во развојот на вештачката интелигенција во здравството нема да бидат само дел од таа револуција - тие ќе станат нејзини пионери. А иднината? Таа е јасна. Вештачката интелигенција нема да ги замени човечката интуиција, емпатија или одлучување. Но ќе се погрижи тие одлуки да бидат поткрепени со мноштво информации, да бидат побрзи и попрецизни, што значи само едно - подобар и подолг живот за сите нас.

Вештачката интелигенција не ја презема улогата на лекар, туку станува негов клучен асистент/Извор: Depositphotos

Како Словенија предводи во новите технологии

Вештачката интелигенција со години е присутна во медицината, каде што се користи за автоматизирање на дијагностиката и подобрување на третманот. Меѓу водечките проекти во оваа област се издвојува апликацијата МС Маркерс (MS Markers), развиена од Лабораторијата за сликовна технологија при Електротехничкиот факултет на Универзитетот во Љубљана.

„Еден пример е мрежната апликација МС Маркерс за следење мултиплекс склероза (МС). Алгоритмите ги анализираат сликите со магнетна резонанца и подготвуваат извештај за состојбата на пациентите со мултиплекс склероза“, објаснува вонредниот професор д-р Жига Шпицлин од Лабораторијата за сликовна технологија.

Лекарите прикачуваат снимки од мозокот на пациентот со магнетна резонанца во апликацијата, а потоа добиваат извештај во кој апликацијата користи алгоритми за да го одреди вкупниот волумен на мозокот, волуменот на сивата материја, да ги визуализира најголемите промени во лезиите, да ги спореди со здрави луѓе на иста возраст, да ги пресмета годишните промени во атрофијата и други податоци.

„Атрофијата на мозокот и волуменот на лезијата се сигурни показатели за невродегенерација или воспаление и добри предиктори за долгорочна прогресија на инвалидитет кај пациенти со мултиплекс склероза“, истакнува Шпицлин.

МС Маркерс ги користи најновите иновативни алгоритми што се тестирани на релевантни клинички слики за „сигурно да се квантифицираат овие патологии и да се обезбедат едноставни клинички корисни извештаи“, според веб-страницата на апликацијата.

Вештачката интелигенција предвидува прогресија на болеста

Истражувачите од Лабораторијата за сликовни технологии исто така учествуваат во пилот-проектот „Еј-ај проМИС“ (AI ​​ProMIS), кој се фокусира на предвидување на прогресијата на мултиплекс склероза.

„Собравме репрезентативен број на податоци од пациенти со мултиплекс склероза и нивните придружни скенирања со МРИ и користевме вештачка интелигенција за да анализираме повеќе од десет илјади мерења од тие скенови“, објаснува Шпицлин.

Моделите се обучени да предвидуваат прогресија на болеста, а нивната веродостојност е тестирана на независен сет на податоци.

„Кај приближно 75 проценти од пациентите, нашите модели правилно предвидуваа дали болеста ќе напредува или не“, додава тој.

И покрај ветувачките резултати, истражувачите предупредуваат на ризикот од пристрасност во резултатите, бидејќи моделите се учат од ограничен сет на податоци и зависат од квалитетот на влезните информации.

Вештачка интелигенција во персонализирана онкологија

Напредни апликации на вештачката интелигенција во медицината развива и словенечката компанија „Генијалис“ (Genialis), која користи вештачка интелигенција во лекувањето на ракот.

„Дури 96 отсто од лековите за онкологија никогаш не стигнуваат до последната фаза на клиничките испитувања - и пациентите на кои им се потребни. Причината за тоа не е нужно неефикасноста на лековите, туку фактот дека ракот е исклучително сложена и хетерогена болест. Лекот што не му помага на еден пациент може да му го спаси животот на друг“, објаснува Тјаша Криспер Кутин, извршна директорка на „Генијалис“.

Биомаркерите - биолошки индикатори што откриваат специфични карактеристики на болеста - играат клучна улога во разбирањето кој третман ќе биде корисен за одреден пациент.

„’Генијалис’ развива биомаркери со анализа на податоците за генетската експресија на пациентите користејќи методи на вештачка интелигенција. Врз основа на овие податоци, нашите модели за машинско учење предвидуваат дали одреден лек ќе биде ефикасен кај одреден пациент“, објаснува Криспер Кутин.

Компанијата првенствено соработува со странски фармацевтски компании што развиваат нови лекови против рак.

„Нашата технологија се користи во истражување и клинички развој на насочени терапии за побрзо и поефективно да се добијат лекови за пациентите“, додава таа.

Во Словенија, „Генијалис“ соработува со универзитетската клиника „Голник“. На симпозиумот ЕНА 2024 во Барселона тие презентираа истражување за биомаркери кај словенечки пациенти со неситноклеточен карцином на белите дробови. Заедно, тие ја анализираа зачестеноста на тестирањето и присуството на клучните молекуларни промени за да разберат колку често пациентите во Словенија имаат пристап до насочена терапија.

„Откривме дека повеќе од 95 проценти од пациентите во доцните стадиуми на болеста со идентификувани биомаркери добиле насочена терапија во раната фаза на лекувањето, што е охрабрувачки показател за развојот на персонализираната медицина во нашата земја“, порачаа од „Генијалис“.

Вештачката интелигенција како дигитален лекар

Институтот „Јожеф Стефан“ (ИЈС) разви бесплатен компјутерски систем „Хоум ДОКтор“ (HomeDOCtor), кој на корисниците им нуди совети за помали здравствени проблеми.

„Се фокусиравме на словенечкиот здравствен систем и потребите на просечниот корисник. Нашата цел беше да развиеме апликација што ќе им овозможи на сите словенечки граѓани пристап до медицинска нега 24 часа на ден, седум дена во неделата, без потреба да контактираат со личен лекар“, напишаа авторите на апликацијата Матиќ Задобровшек, Примож Коцуван и Матјаж Гамс од ИЈС.

Апликацијата е базирана на вештачката интелигенција ЧетГПТ-4o, а моделот вклучува податоци од словенечкиот здравствен систем, како и од форумот Мед.Овер.Нет. (Med.Over.Net). Сепак, авторите нагласуваат дека апликацијата на никаков начин не може да го замени професионалниот медицински совет, туку служи исклучиво како помош за основни прашања и упатства.

Иако вештачката интелигенција отвора големи можности, остануваат предизвици - од регулација и безбедност на податоците до избегнување пристрасност во моделите со вештачка интелигенција. Сепак, развојот продолжува, а со сѐ поголемата примена на вештачката интелигенција, словенечкото здравство се движи кон поефикасни и прецизни медицински пристапи, приспособени на секој пациент.

ВИ ги менува патологијата, онкологијата и дијагностиката

Вештачката интелигенција во Србија полека но сигурно влегува во здравствениот систем, обезбедувајќи им на лекарите моќна алатка за побрзи и попрецизни одлуки. Иако вештачката интелигенција во српската индустрија е сè уште во рана фаза, интересот и бројот на конкретни проекти што го менуваат здравството растат во последните години.

ВИ ја менува патологијата/Извор:Depositphotos

 

„Дигитализацијата и автоматизацијата стануваат клучни фактори за зголемување на ефикасноста на дијагностиката“, посочуваат од Канцеларијата за информатичка технологија и е-влада на Владата на Србија. „Нашата мисија е да овозможиме навремено откривање на болестите и оптимален избор на терапија“.

Рано откривање рак на дојка

Еден од најамбициозните проекти со вештачка интелигенција во Србија е развојот на иновативен систем за анализа на мамографи, кој е создаден во соработка меѓу Институтот за вештачка интелигенција на Србија и Институтот за онкологија и радиологија на Клиничкиот центар на Србија.

Системот се базира на напредни модели со вештачка интелигенција специјализирани за анализа на мамографски слики. Тие алгоритми дневно скенираат стотици слики, ги препознаваат најмалите промени во ткивото и го одредуваат нивото на сомневање за секоја слика.

„Кога имаме стотина мамографи направени во еден ден, системот за вештачка интелигенција го анализира секој од нив и создава листа на приоритети. Скеновите што покажуваат потенцијално опасни промени се ставаат на врвот на листата, за да можат радиолозите веднаш да ги прегледаат“, објаснува Мирјан Надрљански, раководител на службата за радиолошка дијагностика на Институтот за онкологија и радиологија.

Подобри можности за правилна дијагноза/Извор:Depositphotos

Наместо хронолошки преглед на сликите, вештачката интелигенција ги категоризира по ризик, овозможувајќи побрза дијагноза и итен третман за најзагрозените пациенти.

Тоа не значи дека вештачката интелигенција ги заменува лекарите - напротив, системот дејствува како поддршка што им помага на радиолозите да препознаат суптилни промени што инаку би можеле да останат незабележани. Моделите беа обучени за големи бази на податоци, земајќи ги предвид специфичните карактеристики на различни типови ткива, густината на дојката и претходните случаи на рак на дојка.

Апликацијата целосно се интегрира со болничките системи PACS (систем за архивирање и комуникација на слики), овозможувајќи автоматско пренесување и анализа на слики без дополнителни рачни процедури. Тоа значи дека вештачката интелигенција ги обработува сликите веднаш штом ќе се направат и ги доставува резултатите до лекарите за неколку минути.

Очекувањата се големи – покрај подобрувањето на дијагностиката, вештачката интелигенција придонесува за подобра организација на тријажата, овозможувајќи приоритетен третман за најранливите пациенти. Со тоа се зголемуваат шансите за рано откривање и успешно лекување на ракот на дојка, кој долгорочно може да спаси многу животи.

Со развојот на вештачката интелигенција во мамографијата, Србија ги следи светските трендови и ги поставува темелите за поширока примена на вештачката интелигенција во онкологијата. Целта не е само побрза дијагностика туку сеопфатна оптимизација на третманот и поголема достапност на современи методи за рано откривање на ракот за сите жени.

Попрецизна анализа на примероци од ткиво

Еден од најнапредните чекори во имплементацијата на вештачката интелигенција во српското здравство е дигитализацијата на патолошките лаборатории. Институтот за онкологија во Сремска Каменица целосно ги реновира своите патолошки лаборатории и ги опреми со најсовремена технологија, која овозможува дигитална анализа на примероци од ткиво.

„Благодарение на дигиталниот скенер на лабораторијата, сега можеме да дигитализираме хистолошки примероци и да ги анализираме со помош на вештачка интелигенција, што овозможува побрза и попрецизна дијагностика“, објаснуваат експертите од Сремска Каменица. Како дел од овој систем, веќе се достапни основни алатки за вештачка интелигенција што помагаат да се анализираат биомаркерите и да се подобри точноста на дијагнозата на ракот.

„Очекуваме вистински напредок со идните инвестиции во напредни модули за вештачка интелигенција, кои дополнително ќе ги автоматизираат процесите, ќе ја намалат мануелната работа и ќе ја подобрат точноста на резултатите“, посочуваат тие. „Крајната цел е на пациентите да им се обезбеди навремена и сигурна дијагностика, а со тоа да се зголемат шансите за успешно лекување“.

ВИ во патологијата овозможува и напредна анализа на биолошки маркери на нивоа на потпиксели, што е информација што човечкото око не може да ја препознае, но која може да биде пресудна за рано откривање на малигните промени. Со комбинирање  генетски податоци и хистолошка анализа, вештачката интелигенција може да им помогне на лекарите да одредат оптимална терапија и да ги подобрат долгорочните прогнози за пациентите.

„Способноста да се препознае болеста на микроскопско ниво, пред да стане клинички очигледна, е една од најголемите предности што вештачката интелигенција ги носи за патологијата“, велат од Институтот за онкологија. Во иднина тие планираат дополнително да развијат модели на вештачка интелигенција што не само што ќе ги анализираат примероците од ткиво туку и ќе предлагаат оптимални терапевтски пристапи врз основа на генетските и биолошките карактеристики на поединецот.

ВИ во приватното здравство - примерот на „Медигруп“

Во приватниот сектор, еден од водечките корисници на технологијата за вештачка интелигенција во здравството е „Медигруп“ (MediGroup), која вклучува болници, здравствени центри, клиники и лаборатории. „’Медигруп‘ користи вештачка интелигенција одговорно и под надзор, јасно дефинирајќи ја својата улога во медицинската анализа“, објаснуваат од групацијата.

Медигруп/Извор: Depositphotos

За време на пандемијата на ковид-19, лекарите на „Медигруп“, како единствени во Србија, користеа вештачка интелигенција за да ги анализираат скеновите на белите дробови, што им овозможи попрецизно да ја проценат фазата на болеста и да ја приспособат терапијата.

„Додека на лекарот му требаат часови да прегледа илјадници слики, вештачката интелигенција го прави тоа за десет секунди. Но конечната дијагноза сепак ја поставува лекарот“, нагласуваат од „Медигруп“.

Во моментов ВИ најшироко се користи во радиологијата и гинекологијата. „Нашите најсовремени ултразвучни уреди комбинираат податоци од МНР и ултразвук со вештачка интелигенција, овозможувајќи попрецизна анализа“, велат од компанијата.

Специјалната гинеколошка болница „Медигруп Јевремова“ е прва во регионот што воведе вештачка интелигенција за анализа на квалитетот на јајце-клетките. „Тоа им овозможува на пациентите и на лекарите да донесат подобро информирани одлуки за процедурите за оплодување или замрзнување јајце-клетки“, објаснуваат од „Медигруп“.

ВИ се користи и за индивидуализирање терапии за пациенти со неплодност, бидејќи напредните алгоритми можат да ги анализираат здравствената историја на поединецот и хормоналните вредности и да предложат оптимален пристап за третман.

ВИ како стратегиска можност

Српската стратегија за развој на вештачка интелигенција до 2030 година предвидува поголема употреба на вештачката интелигенција во здравството и биотехнологијата.

„Една од клучните цели е да се зголеми употребата на вештачка интелигенција за да се подобри здравјето на населението“, се наведува во стратегискиот документ.

Професорката Наташа Пржуљ, која работи на универзитетот за вештачка интелигенција „Мохамед бин Зајед“ во Абу Даби, предупредува дека се потребни поголеми инвестиции и соработка со меѓународни експерти за вештачката интелигенција вистински да навлезе во српското здравство.

„Странскиот капитал и експертите од српската дијаспора би можеле да го забрзаат развојот на вештачката интелигенција во здравството“, посочува таа. Како пример за успешна стратегија за вештачка интелигенција, таа ги наведува Обединетите Арапски Емирати, каде што нејзиниот универзитет потпиша договор со Министерството за здравство за поврзување на генетските податоци со целиот здравствен систем на земјата. „Целта е да се унапреди прецизната медицина и да им се овозможи на луѓето да живеат подолг и поздрав живот“, објаснува Пржуљ.

Наташа Пржуљ/Извор: Сојуз на економисти на Србија

Србија сега има можност да ги следи светските трендови и да стане регионален технолошки лидер преку развивање вештачка интелигенција во здравството. „Со правилна стратегија и инвестиции, Србија може да стане ВИ-центар за медицина на Балканот“, заклучува Пржуљ.

Интересот на инвеститорите за вештачката интелигенција во здравството расте, отворајќи нови можности за локалните стартапи и технолошки фирми. Со правилен пристап, Србија може да се позиционира како водечка земја во регионот во развојот и примената на вештачката интелигенција во здравствениот сектор.

Како вештачката интелигенција го менува хрватскиот здравствен систем

Вештачката интелигенција веќе активно се користи во хрватското здравство, најмногу во дијагностиката, персонализираните третмани и анализата на медицински податоци. Клиничкиот болнички центар (КБЦ) во Риека и другите здравствени институции постепено ја воведуваат оваа технологија за да ја подобрат точноста на дијагнозите, да ги забрзаат административните процеси и да им овозможат на лекарите да донесуваат одлуки врз основа на повеќе информации.

„Вештачката интелигенција во здравството има потенцијал да го револуционизира начинот на кој пристапуваме кон дијагностика, третман, управување со податоци и превенција на болести, што ќе доведе до попрецизна, побрза и поефикасна здравствена заштита“, наведуваат од КБЦ-Риека.

Една област во која вештачката интелигенција покажува исклучителни резултати е анализата на медицинската слика. Алгоритмите за вештачка интелигенција анализираат Х-зраци, МРИ, КТ-скенови и ултразвук, помагајќи им на лекарите да откријат болести како тумори, срцеви заболувања и невролошки нарушувања.

КБЦ-Риека активно ја интегрира вештачката интелигенција во различни аспекти од својата работа. За Клиничкото одделение за радиологија неодамна беа купени два современи апарата за ултразвук што користат вештачка интелигенција за компјутерска дијагностика. „Овие уреди овозможуваат попрецизна и побрза анализа на медицинските слики и им помагаат на лекарите да донесат одлуки за дијагнозата и терапијата“, посочуваат од КБЦ-Риека. Покрај тоа, болницата учествува во меѓународни истражувачки проекти што користат вештачка интелигенција за подобрување на третманот на пациентите.

„Се приклучивме на проектот ’Европски хоризонт 2020 CHAIMELEON’, чија цел е да развие алатки за поддршка на одлуките за да им помогне на лекарите да го третираат ракот“, велат од болницата. Проектот CHAIMELEON вклучува висококвалитетни медицински слики и клинички податоци и развива модели на вештачка интелигенција за да се предвиди текот на болеста, да се избере оптимална терапија и да се следи статусот на пациентот со текот на времето.

Од болницата нагласуваат дека реакциите на пациентите на употребата на вештачка интелигенција варираат. „Реакциите на пациентите се различни, но тие во голема мера зависат од нивното ниво на информации и доверба во новата технологија“, велат од КБЦ-Риека.

Хрватски стартапи и истражувачки проекти

Вештачката интелигенција не е ограничена само на големите болници – таа се користи и во хрватскиот стартап-екосистем. „Њутн диктејт“ (Newton Dictate), алатка развиена од хрватски стартап, овозможува автоматска транскрипција на говорен медицински текст во пишана форма, што значително го забрзува внесувањето на податоците во медицинската документација за лекарите. „Оваа технологија ја користат повеќе од 500 лекари во Хрватска, забрзувајќи го внесувањето текст до осум пати“, објаснува д-р Ања Барешиќ, координаторка на проектот „ВИ4ХелтКРО“ (AI4Health.CRO) од институтот „Руѓер Бошковиќ“.

Ања Барешиќ/Извор:Pixell

Друг иновативен пример за примена на вештачката интелигенција во здравството е дигиталната асистентка Меги, која им помага на пациентите со кардиоваскуларни заболувања. „Меги комуницира со пациентите преку апликација за четбот, ги потсетува да го измерат притисокот и да земаат терапија и дава основни здравствени совети“, објаснува Барешиќ. Системот го намалува товарот на лекарите и им овозможува на пациентите да преземат поактивна улога во управувањето со сопственото здравје, особено со хронични болести како хипертензија.

Хрватска се приклучи на европските напори за дигитализирање на здравството преку проектот „ВИ4ХелтКРО“, европски центар за дигитални иновации што обединува 16 хрватски институции со цел да се забрза примената на вештачката интелигенција во медицината. „Целта на проектот е едукација, вмрежување и овозможување тестирање иновативни технологии за малите и средните претпријатија и јавните организации - целосно бесплатно“, објаснува Барешиќ.

Оваа иницијатива не само што ги поттикнува иновациите во здравството туку и им помага на истражувачите и претприемачите да се приспособат на претстојните регулаторни промени во примената на вештачката интелигенција. „Европа е во процес на воведување регулативи за употреба на вештачката интелигенција во различни сектори на општеството, а нашата цел е да подготвиме истражувачи и иноватори за нови стандарди“, додава Барешиќ.

Предизвици и пречки за имплементација на ВИ во хрватското здравство

И покрај големиот потенцијал, вештачката интелигенција сè уште не е широкораспространета во хрватските болници. „Не можеме да кажеме дека сме европски лидери во оваа област, но не заостануваме премногу. Некои технологии веќе се користат и носат придобивки за здравствениот систем, но предизвикот е да се поврзат овие напредни системи во целосна дигитализирана структура“, нагласува Барешиќ.

Еден од главните проблеми е достапноста на квалитетни медицински податоци. „Моделите со вештачка интелигенција се добри колку и разновидните податоци за кои се обучени, а во здравството податоците често се фрагментирани и тешко достапни“, предупредува Барешиќ. Покрај техничките и регулаторните предизвици, постои и етичка димензија на примената на вештачката интелигенција.

„ВИ може да биде пристрасна ако податоците за кои се обучува се ограничени или нерепрезентативни за популацијата на пациенти. Затоа е од клучно значење да се развијат системи што се транспарентни и приспособени на потребите на локалното население“, објаснува Барешиќ.

Како вештачката интелигенција ја менува медицината во Македонија

Вештачката интелигенција отвора ново поглавје во здравството низ светот, а Македонија, и покрај нејзините предизвици, ги следи светските трендови. ВИ во медицината носи напредок во дијагностиката, хируршките процедури и управувањето со медицински податоци, овозможувајќи побрз и попрецизен третман. „Прашањето веќе не е дали ќе користиме вештачка интелигенција во медицината, туку како интелигентно да ја интегрираме за да им служи на пациентите“, посочуваат македонските експерти.

Како вештачката интелигенција спаси живот на дете

Хирурзите во Македонија веќе ја тестираат употребата на вештачка интелигенција и напредните технологии во операциите. „Еден од нашите најголеми успеси беше 3Д-моделот на срце на двомесечно бебе, што им овозможи на хирурзите да извршат успешна операција и да го спасат животот на детето“, објаснува Стефан Арсенков, специјалист за абдоминална хирургија и еден од основачите на „3Д Лум“ (3D Loom).

ВИ се користи и во лапароскопската хирургија, каде што лекарите експериментираат со очила за виртуелна реалност (ВР). „Употребата на ВР-очила им овозможува на хирурзите да го приспособат погледот на оперативното поле на оптимален агол на гледање, намалувајќи го заморот и подобрувајќи ја ергономијата при долги операции“, додава Арсенков.

  Специјалистот по абдоменална хирургија, д-р Стефан Арсенков, е еден од пионерите кога станува збор за работа со ВИ. Имено, тој е коосновач на „3Д Лум“ (3DLoom), компанија која со помош на ВИ изработува модели на органи во 3Д, што значително им помага на хирурзите. Компанијата соработува со неколку болници и нуди повеќе сервиси за 3Д печатење, како 3Д печатени ортози, индивидуални анатомски биомодели, специјализирани хируршки водичи, 3Д печатени образовни модели на органи, ВР и АР модели, како и консултантски услуги поврзани со 3Д печатење со цел медицинските професионалци лесно да ги пребродат потешкотиите во врска со употребата на оваа технологија Приватна архива

 

Според него, методот е безбеден затоа што обезбедува двојна контрола врз хируршката процедура – ​​доколку не успее ВР-системот, хирургот може за неколку секунди да премине на класичниот метод на следење на операцијата. „Со помош на вештачка интелигенција, времето за создавање 3Д-модел на орган може да се намали од 15-20 на само два-три часа, што значително ја зголемува ефикасноста на хируршката подготовка“, истакнува тој.

И покрај ветувачките проекти, Македонија сè уште заостанува во дигитализацијата на здравствениот сектор, што ја ограничува пошироката употреба на вештачката интелигенција во медицината. „Најголем проблем не е самата технологија, туку немањето дигитална инфраструктура и електронска здравствена евиденција што би овозможила квалитетна анализа на податоците“, предупредува Арсенков.

Слично размислува и Синиша Јовиќ, биомедицински инженер во „Проксиед СЕЕ“ (Proxiad SEE), кој развива решенија за вештачка интелигенција за медицински апликации. „Вештачката интелигенција во здравството мора да се имплементира постепено и во строго контролирана средина заснована на висококвалитетни и репрезентативни податоци“, нагласува Јовиќ.

Синиша Јовиќ е биомедицински инженер во „Проксиед СЕЕ“ (Proxiad SEE), водечка компанија за софтверско инженерство, ИТ услуги и развој на производи, која е дел од француската „Проксиед груп“ (Proxiad Group). Основана во 2005 година, компанијата која работи во Југоисточна Европа и има канцеларии во Софија, Пловдив и Скопје со тим од над 250 висококвалификувани софтверски специјалисти, нуди иновативни решенија за бизнисите.
„Ги разбираме уникатните потреби на нашите партнери и посветени сме на поттикнување раст и иновации во нивните проекти“, велат од „Проксиед СЕЕ“.  Приватна архива

 

Тој додава дека вештачката интелигенција отвора нови можности за рано откривање болести бидејќи може да анализира суптилни обрасци што лекарите можеби нема да ги забележат. „Секој човек има уникатен генетски состав, што значи дека вештачката интелигенција е клучна алатка за развој на персонализиран третман“, објаснува Јовиќ.

Повеќе време за работа со пациенти

Еден од најголемите предизвици со кои се соочува македонскиот здравствен систем е недостигот од квалификуван кадар, а вештачката интелигенција барем делумно би можела да го ублажи тој проблем. „Голем дел од времето на лекарите се троши на административни задачи, како што се белешки, пишување извештаи и пишување отпусни писма. Доколку ВИ го преземе тој дел од работата, лекарите ќе имаат повеќе време да работат со пациентите“, вели Арсенков.

Слично размислува и Јовиќ, кој додава дека целта на вештачката интелигенција е да ги поддржи лекарите во нивната работа, а не да ги замени. „ВИ се користи исклучиво како помош, затоа нема ризик да ја преземе одговорноста за медицинските одлуки“, нагласува тој.

Иако вештачката интелигенција сè уште не е масовно имплементирана во Македонија, интересот кај медицинската професија рапидно расте. „Во моментов вештачката интелигенција првенствено се користи од раните прифаќачи (early adopters), но сѐ повеќе лекари ги препознаваат придобивките што ги носи технологијата“, вели Арсенков.

„3Д Лум“ моментално работи на нови проекти, вклучувајќи имобилизација на фрактури, користење виртуелна реалност во хирургијата и развој на алатки за вештачка интелигенција за ветеринарна медицина. „Можностите што ги нуди вештачката интелигенција се неограничени. Нашиот тим има многу идеи и возбудени сме да видиме што носи иднината“, додава Арсенков.

Босна и Херцеговина се соочува со предизвикот на дигитализацијата

Вештачката интелигенција има огромен потенцијал во медицината, но нејзината поширока примена во Босна и Херцеговина (БиХ) сè уште бара значителни инвестиции, развој на инфраструктурата и адаптација на локалните потреби. „На лекарите и клиниките им требаат квалитетни податоци, специјализирана опрема и подобро интегрирани системи за вештачка интелигенција за целосно да ја искористат оваа технологија“, вели Сенад Бурак, професор по компјутерско инженерство и програмирање на Универзитетот во Сараево.

И покрај предизвиците, интересот за вештачката интелигенција во здравството расте, а технологијата постепено навлегува во различни сегменти на медицинската практика, од дијагностика до хируршки процедури. Една од клучните области во кои вештачката интелигенција веќе покажува голем потенцијал е хирургијата.

„Операциите со помош на роботи им овозможуваат на лекарите поголема прецизност и повратни информации во реално време. Системите за вештачка интелигенција ги анализираат податоците за време на процедурата и им помагаат на хирурзите да донесуваат одлуки“, објаснува Бурак. Најголем напредок во иднина се очекува на полето на дијагностиката: „Системите со вештачка интелигенција можат да анализираат огромни количества медицински податоци, како што се лабораториски наоди и медицински слики (рендген, КТ, мамографија), често побрзо и попрецизно од експертите“.

ВИ е особено успешна во рано откривање болести како што се рак, кардиоваскуларни болести и невролошки нарушувања. „ВИ може да идентификува абнормалности на рендген, магнетна резонанца или КТ-скенови со таква точност што често е споредлива или дури и подобра од искусни радиолози“, нагласува Бурак. Специфичен пример е раното откривање рак на белите дробови, каде што вештачката интелигенција помага да се намали бројот на погрешни дијагнози.

Првите ВИ-алатки за спречување тесни грла

Вештачката интелигенција веќе се користи во секојдневната медицинска практика во Босна и Херцеговина, најмногу преку четботови и виртуелни медицински асистенти, кои им овозможуваат на лекарите и пациентите брз пристап до информации.

„Медицинските центри и приватните клиники веќе ја користат предноста на вештачката интелигенција, особено во предвидувачката аналитика. Овие системи им помагаат на клиниките да управуваат со ресурсите, да го предвидат бројот на пациенти и да спречат тесни грла во здравствениот систем“, вели Бурак. Тој соработува со приватни клиники што го користат електронскиот медицински информациски систем MEDEX.EMIS за управување со здравствени услуги.

„Системот содржи елементи на вештачка интелигенција што помагаат при обработката на податоците, но сè уште не вклучува напредна медицинска анализа“, објаснува тој. Еден од главните предизвици во примената на вештачката интелигенција во медицината во БиХ е недостигот од квалитетни податоци. „Иако некои клиники имаат илјадници пациенти, количеството на податоци сè уште не е доволно големо за да се развијат напредни системи за вештачка интелигенција, кои се потпираат на големи збирки податоци за да ги анализираат моделите“, предупредува Бурак.

„Повеќето напредни системи за вештачка интелигенција, особено оние што се базирани на големи јазични модели (LLMs), се изградени за светот што зборува англиски, што го отежнува развојот на локализирани решенија“, додава тој. Сепак, глобалните модели на вештачка интелигенција, како Дипксик (DeepSeek), ја прошируваат поддршката на повеќе јазици, што би можело да отвори нови можности за локална имплементација во иднина.

Професорот Бурак и неговиот тим планираат да развијат онлајн асистент за вештачка интелигенција што ќе им овозможи на пациентите да поставуваат прашања и да добиваат медицински одговори врз основа на проверени податоци. „Најголемата пречка за таков систем останува сложеноста на имплементацијата на локалниот јазик, но со технолошкиот напредок доаѓаат и нови решенија“, додава тој.

ВИ во приватните клиники: Иднина или предвремен чекор?

Д-р Бојан Козомара, директор на специјалната болница за офталмологија „Д-р Козомара“ во Бања Лука, истакнува дека ВИ веќе почнала да наоѓа примена во офталмолошката дијагностика. „ВИ во моментов се користи најмногу во дијагностика на задниот сегмент (оптичка кохерентна томографија – OCT) и во пресметката на интраокуларните леќи пред операцијата на катаракта“, вели Козомара.

Тој очекува дека технологијата ќе биде уште поприсутна во иднина, бидејќи болницата во моментов ја чека завршната фаза од набавката на потребната опрема. Сличен став има и д-р Амар Ѓугум, сопственик на поликлиниката „Атријум“ во Сараево, која сè уште нема имплементирано решенија за вештачка интелигенција, но активно ги истражува можностите за нивна примена.

„Размислуваме за употреба на вештачка интелигенција во радиолошката дијагностика, особено во анализата на рендгенските снимки на 'рбетниот столб, процената на цистичните формации во бубрезите и други промени“, објаснува Ѓугум. Тој додава дека некои решенија за вештачка интелигенција се веќе исклучително прецизни и во некои случаи дури и поисплатливи од класичните дијагностички методи. „Кога ќе го земеме предвид времето што лекарот го троши на анализа на податоци, решенијата за вештачка интелигенција се покажуваат како финансиски поисплатлива опција за здравствените институции“, заклучува тој.

Први решенија во јавното здравство?

Институтот за јавно здравје на Федерацијата БиХ сѐ уште не користи вештачка интелигенција во својата работа, но го препознава нејзиниот потенцијал. „Во моментов немаме конкретни проекти што вклучуваат вештачка интелигенција, но ги разгледуваме можностите за нејзина примена во анализа на податоци, предвидлива анализа и оптимизација на здравствените услуги“, велат од Институтот.

Од друга страна, Фондот за здравствено осигурување на Република Српска (ФЗО РС) веќе ги тестира првите решенија за вештачка интелигенција. „Се подготвува четбот што ќе овозможи побрз пристап до информациите за правата од здравственото осигурување на нашата веб-страница“, објасни Дарија Филиповиќ Остојиќ, раководителка на Одделот за односи со јавноста во Фондот за здравствено осигурување на РС. Во иднина планираат повеќе проекти што ќе ги искористат предностите на вештачката интелигенција за подобрување на ефикасноста на Фондот.

Иако сегашната примена на вештачката интелигенција во здравството во БиХ е сè уште ограничена, нејзиното присуство расте. Приватните клиники веќе ги прават првите чекори за воведување на оваа технологија, додека јавните институции го истражуваат нејзиниот потенцијал. „Главна пречка останува дигитализацијата. Без квалитетни електронски медицински податоци, ќе биде тешко да се имплементираат напредни решенија за вештачка интелигенција“, нагласува Бурак. Сепак, тој е оптимист за иднината: „Со правилен пристап и инвестиции, Босна и Херцеговина може успешно да ги достигне светските трендови во вештачката интелигенција во здравството“, заклучува тој.

Дали сме подготвени за ВИ-револуција?

Најголемата опасност не е самата вештачка интелигенција, туку нашата неподготвеност да ја прифатиме и паметно да ја користиме. Земјите што денес инвестираат во решенија за вештачка интелигенција ќе ја обликуваат иднината на медицината утре, додека на оние што остануваат на маргините на овој бран на промени ќе им биде сè потешко да бидат во чекор со револуционерните откритија. Дигитализацијата и технолошките иновации во здравството не се луксуз, туку потреба. Ако сакаме да го подобриме квалитетот на грижата, да го намалиме товарот на медицинскиот персонал и да им обезбедиме на пациентите поефективен третман, сега е време да се приспособиме.

ВИ нема да ги замени лекарите, туку ќе ги опреми со помоќни алатки. Нема да носи одлуки наместо нас, но ќе ни помогне да ги носиме побрзо, попрецизно и со поголема сигурност заснована на податоци. Тоа нема да ја намали важноста на човечкиот контакт, туку ќе го ослободи од непотребните административни оптоварувања и ќе им овозможи на лекарите да се фокусираат на она што е навистина важно – пациентот.

Време е да се гледа вештачката интелигенција во здравството не како закана туку како силен сојузник. Не само да го препознаеме нејзиниот потенцијал туку и да го користиме одговорно за подобра иднина. Ова не е технолошки напредок што можеме да го игнорираме или одложиме. Сега се случува револуција. И иднината на здравството ќе биде испреплетена со вештачката интелигенција - прашањето повеќе не е дали ќе бидеме дел од таа историја, туку дали ќе бидеме подготвени да ја насочиме во вистинската насока.

Во пишувањето на статијата учествуваа Урбан Червек, Ана Ристовиќ, Мирјана Јовеска, Свјетлана Шурлан и Марта Премужак.