Дискриминирани приходи – да се има сè е само сон

Жените трошат двојно повеќе време на неплатена работа дома – или 20 наспроти 11 проценти, колку што посветуваат мажите. Овие податоци на Обединетите нации најверојатно секој од нас ги слушнал некогаш или, ако не, знае дека тоа е така некако. Суровата реалност што ја отсликуваат бројките станува уште посурова кога промените не настануваат брзо. Во пoмалку развиените земји во нашиот регион можеби и воопшто не доаѓа до тоа. Од друга страна, жените често се принудени да изберат помалку напорни работни места или да се повлечат од пазарот на работната сила. Дури и жените без деца се дискриминирани поради претпоставки за породилно отсуство. Родовиот јаз во платите е другата страна на приказната. Во Словенија жените заработуваат 5 отсто помалку на час. Во Хрватска разликата е од 14 до 15 проценти, а најголема е во „најдобрите години“ за кариера (35–44 години). Во БиХ слично, како и во Македонија. Притисокот е емотивен, социјално поразителен. На второ место се загубите за економиите. 

Професорката по бизнис-економија и јавна политика на школата „Вортон“ во САД, Карин Лоу, објаснува дека комбинирањето полно работно време, деца и домашни обврски остава многу жени исцрпени и изгорени. До средината на своите триесетти години, жените што пораснале со очекување дека можат да „имаат сè“ често се соочуваат со суровата реалност: денот има ограничен број часови. Лоу вели дека тоа јасно се гледа во податоците за употреба на времето што ги собира американската влада од домаќинствата: „Се забележува планина од часови посветени на грижа за децата и на домашна работа, во исто време кога жените се обидуваат да вложуваат во своите кариери“. За мажите, влијанието на тие преклопувања во употребата на времето изгледа повеќе како „мал мравјалник“, додава таа.

Според книгата на професорката Лоу „Да се има сè: Што ни кажуваат податоците за животите на жените и како да го извлечете најдоброто од сопствениот“, стегите во кои се наоѓаат жените остануваат долго време откако децата ќе излезат од пелените. Кај просечната Американка, времето потрошено дома достигнува врв пред приходите да го направат тоа. Тоа значи дека жените не можат да си дозволат да му ги префрлат на друг задачите како чистење или приготвување храна, за да ослободат повеќе часови за напредок на работа. Нивните кариери може да трпат: некои преминуваат на помалку напорни и пониско платени работни места или целосно се повлекуваат од работната сила. Други продолжуваат да работат напорно, но се прескокнати при унапредувањата. Лоу наведува една студија со податоци од Шведска што покажала дека компаниите не ги унапредуваат жените исто како мажите – дури ни жените што никогаш немаат деца – за да избегнат можни прекини и трошоци поради потенцијално породилно отсуство.

Помалку пари за иста работа

И не само што работат неплатена работа, статистиката е немилосрдна и кога станува збор за полното работно време. Жените за иста работа заработуваат помалку од мажите. Тоа е генерален заклучок и за сите земји од регионот Адрија. 

Јазот меѓу заработувачката на мажите и жените е најмал во Словенија – пет проценти – што значи дека жените во просек заработиле 95 проценти од просечната бруто-плата по работен час на мажите.

Во бројки: во Словенија лани просечната бруто-плата пресметана по час изнесувала 12,98 евра на час. Мажите заработиле 13,28 евра, а жените 12,61 евра на час, покажуваат податоците на Заводот за статистика за 2024 година.

Сепак, голите просеци не ја прикажуваат целата слика. Разликата во платите значително се разликува по професиите, а генерално е нешто поголема кај поисплатливите и подобро платени професии.

Најголемата разлика во платите меѓу мажите и жените е во финансиските и осигурителните дејности, како и во здравството и социјалната заштита, каде што платите се релативно високи.

Единствените три сектори во кои жените имаат повисоки плати од мажите (1. снабдување со вода, управување со отпадни води и отпад и заштита на животната средина, 2. транспорт и складирање и 3. градежништво) се на долниот дел од листата според висината на платите по дејности.

Разликувањето меѓу половите оди во два правца – вертикално, кога повисоките позиции обично ги заземаат мажи, и хоризонтално, бидејќи жените почесто се вработуваат во „феминизирани“ дејности и заземаат помалку платени работни места. Ова го утврдува Канцеларијата за макроекономски анализи и развој (Умар) во годинашниот извештај за квалитетот на животот во Словенија.

Жените често се помалку платени и тогаш кога извршуваат слична работа – кога се вработени во исти компании, на слични работни места, со исто или слично образование, возраст и професија како мажите. Причини за оваа појава? Длабоко вкоренети општествени и културни модели, поголем обем на грижа и домашна работа, привремени отсуства од пазарот на трудот поради раѓање дете, работна атмосфера, нетранспарентност за платите во организациите, различни мотиви, упорност и амбиции за кариерен развој, модели на функционирање на пазарот на трудот и исто така дискриминација на жените, наведува Умар.

Податоците покажуваат дека разликите во платите меѓу половите постојат уште на почетокот на кариерниот пат, а набрзо потоа уште малку се зголемуваат, што се поклопува со периодот на раѓање на првото дете, додека кариерниот пат на мажите во тој период обично не е прекинат. 

„Разликата во платите меѓу половите постои уште на самиот почеток на женските кариери и се зголемува и со напредувањето нагоре по платната скала – кај највисоките плати изнесува веќе 15 проценти“, пишува во извештајот на Умар.

Разликата во платите е најсилна во „најдобрите години“ за работа

Жените во Хрватска, според анализа на порталот „Мој посао“, во просек заработуваат 14 проценти помалку од мажите, бидејќи просечната нето-плата на мажите во изминатата година изнесувала 1.498 евра, додека жените во просек заработувале 1.289 евра. Просечната месечна исплатена нето-плата во првото тримесечје од 2025 година изнесувала 1.396 евра за жените, а за мажите 1.437 евра.

Иако има раст на платите на жените, разликата во однос на мажите сепак е видлива. „Евростат“ уште во 2019 година забележал родов јаз во бруто-саатницата од 11,5 проценти во корист на мажите, а поновите податоци на порталот „Моја плата“ потврдуваат дека разликата не се намалува – во второто тримесечје од 2025 година мажите заработувале просечно 1.640 евра нето, додека жените 1.426 евра, што претставува околу 15 проценти помалку.

Анализата на „Мој посао“ открива дека јазот постои во сите возрасни групи: жените од 17 до 24 години заработуваат 13 проценти помалку, кај оние од 25 до 34 години разликата е 14 проценти, а најголемиот јаз се бележи во групата од 35 до 44 години, каде што мажите заработуваат дури 21 процент повеќе. На возраст од 45 до 54 години разликата изнесува 19 проценти, а дури по 55-та година јазот се намалува нешто, на 12 проценти.

Во БиХ на најплатените позиции само шест отсто се жени

Јазот меѓу платите во Босна и Херцеговина изнесува 13,2 проценти. Мажите таму во просек заработуваат 1.925 КМ месечно, додека жените примаат 1.701 КМ. Пресметано на годишно ниво, мажите остваруваат приход од 23.100 КМ, а жените 20.412 КМ. Со други зборови, жените годишно во просек заработуваат околу 2.700 КМ помалку.

Само шест проценти жени заземаат најплатени раководни позиции, што дополнително ја намалува можноста за рамнотежа во вкупните приходи.

Вања Спахо, партнерка на „Вомен ин Адрија“ (Women in Adria) во Босна и Херцеговина, во разговор за „Блумберг бизнисвик Адрија“ објаснува дека жените често балансираат меѓу работата и домаќинството. Тоа ги става во нерамноправна положба и прави нивното време да биде „расцепкано“, додека мажите имаат поголем простор да се посветат на кариерата или на личните интереси.

„Во најголем број случаи приходите на мажите растат со годините и искуството, додека жените многу често се соочуваат со т.н. стаклен плафон. Кога влегуваат во години во кои формираат семејство, кај жените растот на приходите често забавува или стагнира. Тоа е последица и на родовите стереотипи и на помалите можности за напредување поради преземањето на поголемиот дел од семејните обврски. Значи, додека мажите во 40-тите и 50-тите го бележат врвот на кариерата и примањата, жените често се борат воопшто да ја задржат рамнотежата меѓу работата и семејството. Напредокот во кариерата кај жените најчесто доаѓа во период кога децата и семејните обврски веќе не се толку барани или се одлично организирани со придружна поддршка во рамките на семејството“, вели Спахо.

Во Македонија секоја втора жена воопшто не бара работа

Македонија лани за првпат доби жена за претседател, професорката Гордана Силјаноска-Давкова. Но по тие избори, во сите други сегменти учеството на жените се намали. Во Собранието на Македонија застапеноста на жените падна од 42,5 на 39,2 отсто, покажуваат податоците на Државниот завод за статистика. Во Владата на Македонија, по изборите во 2024 година, има само три жени министри од вкупно 18 министерства и пет заменици на претседателот на Владата, што претставува застапеност од 12,5 отсто и една жена помалку од составот на претходната влада. Во октомври ќе се одржат локални избори, дотогаш важат бројките од изборите во 2021 година, кога беа избрани само две жени за 81 градоначалничка позиција. 

Понатаму, податоците на државната статистика за економското учество на жените покажуваат дека од вкупниот број работодавци во Македонија во 2023 година, само 27,2 отсто се жени. Слично на тоа, 78,5 отсто од вработените за сопствена сметка се мажи, додека 21,5 отсто се жени.

Грижата за домаќинството и децата е и една од неколкуте причини жените да останат надвор од пазарот на трудот. Стапката на активност на жените на пазарот на трудот изнесува само 43 отсто, вели во разговор за „Блумберг бизнисвик Адрија“ Благица Петрески, една од авторите на студијата на Институтот за економски истражувања и политика „Фајнанс тинк“ (Finance think) – „Зад завесата: културните норми, родовите стереотипи и ставовите за работата ја обликуваат неактивноста на жените на пазарот на трудот во Северна Македонија“.

Благица Петрески, една од авторите на студијата на Институтот за економски истражувања и политика „Фајнанс тинк“ (Finance think) - „Зад завесата: културните норми, родовите стереотипи и ставовите за работата ја обликуваат неактивноста на жените на пазарот на трудот во Северна Македонија“/ Фото: Ванчо Џамбаски

„Стапката на активност на жените на пазарот на трудот е далеку под стапката на активност на мажите (62 отсто) и под просекот на жените во Европската Унија (околу 70 отсто). Овој јаз се продлабочи по пандемијата, делумно поради зголемените обврски за грижа во семејствата. Недоволното вклучување на жените на пазарот на трудот значи и дека семејствата губат стабилни приходи. Родовиот јаз во платите, иако нема понови пресметки, во согласност со податоците од пред пандемијата, изнесува околу 12 отсто, што на годишно ниво претставува изгубен приход еднаков на 1,5 до 2 месечни плати“, објаснува Петрески.

Во превод, овој јаз од 12 отсто значи дека на секои 1.000 денари што ги заработува мажот, жената заработува 880 денари. Јазот во платите придонесува јазот кај пензиите да биде уште подлабок – 16 отсто, односно за секои 1.000 денари што ги зема пензионерот, пензионерката зема 840 денари.

Жените имаат подобро образование и пониски плати

Кога станува збор за родовата нееднаквост во платите во Србија, директорката на Академијата за женско претприемаштво Јана Худецова вели дека разликата во бруто-платите во 2024 година во просек изнесувала 19–20 отсто во корист на мажите, додека во 2022 година била околу 15 отсто. „Според податоците на Републичкиот завод за статистика (РЗС) за 2024 година, јазот е најголем кај возрасната група од 35 до 39 години. До таа возраст разликата расте, а потоа постепено се намалува.“

Доцентот на Економскиот факултет во Белград, Драган Алексиќ, напоменува дека едноставната разлика на просечните вредности што се гледа од јавно достапните статистички податоци не е приспособена и дека подобар показател е разликата во платите што се добива врз основа на споредба на плати на мажи и жени со слични карактеристики. „Приспособената разлика е уште поголема бидејќи жените во просек имаат подобро образование од мажите.“

Објаснувањата за ова се разновидни. Алексиќ, меѓу другото, укажува на нееднаквиот третман на мажите и жените во рамките на истите занимања, што најчесто ѝ се припишува на дискриминацијата.

„Утврдивме присуство на таканаречениот ефект на ‘стаклен таван’, односно постоење на невидливи бариери што ги спречуваат жените да напредуваат до најплатените позиции. Од друга страна, родовата сегрегација, односно различната застапеност на мажите и жените според занимања, нема значително влијание врз вкупната разлика во платите. Напротив, сегашната распределба на мажите и жените според занимања придонесува за мало намалување на разликата во платите“, наведува соговорникот.

Координаторката на здружението за работнички права „Роза“, Сара Лупшор Ќурчин, сепак акцентира дека сегрегацијата што влијае врз разликите во платите и понатаму постои. „Често се вели дека тоа е затоа што жените избираат послабо платени работи, но вистината е дека тие во најголем број се турнати во сектори што се помалку вреднувани: трговија, услуги, текстил, грижа...“

Во таа смисла, Худецова смета дека напредок ќе има дури со задолжителна транспарентност на платите, вложување во грижа за децата и доследна примена на законот.

Нерамноправноста на жените ги чини државите милијарди

Економските загуби поради родовата нееднаквост не се мерат само преку личните биланси. Овде не станува збор само за правда туку рамноправноста е предуслов за економски развој, бидејќи неискористениот потенцијал на жените во економијата, науката и ИТ-секторот директно ги забавува економскиот раст, иновациите, продуктивноста и конкурентноста. Државите ќе бидат многу побогати ако на жените им се даде фер шанса. Бројките убаво го покажуваат тоа. 

На ниво на ЕУ, Европскиот институт за родова еднаквост проценува дека намалувањето на родовите нееднаквости би можело да го зголеми БДП на Унијата за речиси 10 проценти до 2050 година, односно за 3,15 милијарди евра. Хрватска конкретно губи бидејќи жените, иако се пообразовани од мажите (повеќе од нив завршуваат факултет), се послабо застапени на пазарот на трудот.

Од јуни 2026 големите компании на берза ќе мора да имаат најмалку 40 проценти жени во управните одбори или 33 проценти на директорски позиции. Во Хрватска тоа се однесува на нешто повеќе од 20 компании, а некои предупредуваат дека квотите ќе бидат тешко остварливи бидејќи во одредени сектори работат помалку жени.

„Дванаесет години европските држави се обидуваа да се справат со неверојатниот факт дека жените во повеќето држави процентуално се пообразовани, но тоа едноставно не се одразува на управувачките позиции. Зошто е тоа така? Веројатно има многу причини“, вели Наташа Новаковиќ, директорка за ЕСГ во ХУП (Хрватско здружение на работодавци).

„Секако дека има доволно жени. Ако веќе се осврнеме на тие сектори, да земеме текстил – таму најчесто работат жени, а сепак во управите најчесто се мажи. На крајот на краиштата, не мора секој член на управата да биде од тој сектор, не мора да биде инженер, може да биде член задолжен за финансии“, додава таа.

Според податоците на хрватската Народна банка од 2023 година, стапката на вработеност на жените од 20 до 65 години изнесува само 60 проценти, што ја става Хрватска меѓу трите земји во ЕУ со најниска стапка на женска вработеност. Гувернерот Борис Вујчиќ нагласил дека зголемувањето на таа стапка директно би поттикнало раст на БДП. Светската банка, во „Хјуман капитал ривју“ за Хрватска, проценува дека подобро искористување на човечкиот капитал, особено женскиот, би можело да го удвои просечниот економски раст од 1,6 на 3 проценти годишно.

Кога би се пресметал неплатениот труд на жените во бруто-домашниот производ, вкупната вредност и на економијата на БиХ би била значително поголема. Процените на Европската комисија покажуваат дека подобрувањето на родовата рамноправност во просек би можело да донесе раст на БДП по жител од речиси десет проценти. Тоа значи дека БиХ, оставајќи ги жените оптоварени со двојни обврски и послаби примања, фактички се откажува од дел од својот економски потенцијал.

Помалите плати за жените значат помалку даноци за државата

Професорката на Економскиот факултет во Белград, Александра Аниќ, во изјава за „Блумберг бизнисвик Адрија“ наведува дека едно истражување од 2020 година покажало дека пониската стапка на вработеност на жените во споредба со мажите ја чини Србија секоја година околу пет отсто од бруто-домашниот производ. „За споредба, ова ниво одговара на состојбата во Грција, а далеку е поголемо од загубите што ги има Шведска (еден отсто)“, дополнува нејзиниот колега Алексиќ.

Исто така, веќе споменатите пониски плати кај жените значат помал данок на доход, помалку уплатени придонеси за пензиско и здравствено осигурување и осигурување во случај на невработеност.

„Тоа понатаму значи пониски пензии во староста, што го зголемува ризикот од сиромаштија“, посочува професорката Аниќ и додава дека „помалите буџетски приходи значат и помал простор за инвестиции, за здравство, образование...“

Работничка во Србија/Фото: Блумберг

Со други зборови, занемарувањето на женскиот придонес води кон понизок фискален капацитет и послаби јавни услуги, што дополнително го отежнува ослободувањето време за нивен професионален развој и создава маѓепсан економски круг.

Неплатената работа во Македонија „јаде“ четвртина од БДП

Во 2023 година во Македонија, според официјалната статистика, најголем број неплатени семејни работници се жените од руралните средини, вкупно 9.387. И независните студии го покажуваат истиот тренд -жените во Македонија и натаму носат најголем дел од товарот на неплатената работа во домаќинството и грижата за деца и стари лица. Според Петрески од „Фајнанс тинк“, жените поминуваат тројно повеќе време од мажите во неплатени активности, додека во платена работа се ангажираат двојно помалку.

„Оваа нерамнотежа има економски последици. Вредноста на работата на жените што се домаќинки се проценува на 8 отсто од БДП, а ако се земе предвид целокупното време што жените го трошат во неплатена грижа и домашни обврски, тоа достигнува дури 25,3 отсто од БДП. Тоа претставува изгубен економски потенцијал, кој, доколку се претвори во платена активност, би придонел за значително поголем раст и поголем придонес кон семејниот буџет“, вели таа.

Според податоците на Европскиот институт за еднаквост на половите, жените во Словенија секоја недела во просек извршуваат 16 часа домашни работи, а мажите само шест. Жените за нега и воспитување во просек издвојуваат 29 часа неделно, а мажите 18. Ако неплатените часови на домашна работа би се пресметале во плата, жените неделно би заработувале дополнителни 200 евра или околу 800 евра месечно, мажите пак 78 евра неделно или нешто над 300 евра месечно.

Според податоците на „УН вомен“ (UN Women), жените во БиХ во просек секојдневно извршуваат повеќе од шест часа домашни работи и грижа за деца. Мажите за истите обврски трошат само околу три часа. Тоа јасно покажува дека жената што работи со полно работно време всушност има и „втора работа“ дома. Кога на тоа ќе се додаде просечната работна недела од околу 40 часа, станува јасно дека притисокот од двојните обврски значително влијае врз квалитетот на животот и професионалниот развој.

Податоците на Државниот завод за статистика на Хрватска покажуваат колку нееднакво мажите и жените го распределуваат своето време на домашните и семејните обврски. Просечната жена во Хрватска дневно поминува четири часа и четири минути во грижа за домаќинството и семејството, додека мажите за истите активности трошат само два часа и 26 минути. Разликата од речиси два часа дневно јасно илустрира дека жените сè уште ја преземаат главнината од неплатената работа во домаќинството, што има долгорочни последици врз нивната достапност за платена работа и професионален развој.

Како да се реши прашањето со неплатениот труд

Родовата нееднаквост во извршувањето платени и неплатени работи не се променила значајно во последните години, вели професорката Александра Аниќ. Последниот официјален извештај за тоа беше објавен на крајот на минатата година, а набљудуваниот период беше од април 2021 до април 2022.

„Според податоците од Истражувањето за користење на времето на РЗС, нешто се намали разликата во 2021/2022 во однос на 2010/2011 година, но тоа најверојатно е краткорочен ефект од променетиот начин на живот на повеќето луѓе за време на пандемијата. Во 2010/2011 година жените во просек работеа 155 минути повеќе неплатена работа во споредба со мажите, додека во 2021/2022 година таа разлика изнесуваше 126 минути. Во 2010/2011 година жените работеа во просек 98 минути помалку на платена работа, а во 2021/2022 година разликата беше околу 93 минути“, набројува Аниќ.

Работници во Србија/Фото: Блумберг

Нејзиниот колега од Економскиот факултет, Алексиќ, додава дека, според резултатите од Анкетата за работна сила на РЗС, јасно се гледа длабоко вкоренетата родова поделба на работните улоги, бидејќи жените сочинуваат повеќе од 95 отсто од неактивните лица што се грижат за деца, членови на семејството и роднини. Истовремено, иако во земјата живеат повеќе жени отколку мажи, мнозинството од вработените се мажи. „Разликите помеѓу мажите и жените во Србија во однос на стапката на вработеност се многу поголеми отколку во земјите на Европската Унија.“

Во Академијата за женско претприемаштво и здружението „Роза“ потсетуваат дека Србија минатата година го усвои Правилникот за методологија за пресметка на неплатен домашен труд, што го сметаат за важен прв чекор. „Следно е операционализацијата на Правилникот. Судската пракса веќе го препознава неплатениот труд како економски релевантен придонес, но остварувањето паричен надомест за неплатена работа сè уште е отежнато во практика“, вели Худецова.

Таа додава дека правно изводливи и реални решенија би опфаќале: признавање право на здравствено и пензиско-инвалидско осигурување по основ на неплатена работа, признавање паричен надомест за неплатен труд при престанок на брачна/вонбрачна заедница, како и фер пресметка на вредноста на неплатениот труд – за кој Правилникот предвидува да се врши врз основа на минималната плата, но Худецова предупредува дека таа цена не ја одразува реалната пазарна вредност на работите што ги извршуваат жените.

Соговорниците истакнуваат дека се потребни законски реформи и во други области, вклучувајќи овозможување на мајките со мали деца да работат со скратено работно време и/или оддома, подобра регулација на јавните услуги за грижа (јасли, градинки, домови за стари и снеможени...), воведување задолжително отсуство за татковците за грижа на дете и друго.

Казна за мајчинство

Жените низ светот се соочуваат со „казна поради раѓање дете“. Резултатите на прв поглед може да изгледаат изненадувачки: во САД, на пример, родителството ја намалува стапката на вработеност на жените за 25 отсто, додека во Намибија тој пад е само 11 отсто. Таквите разлики, вели професорката Лоу, ја одразуваат привилегијата на жените во развиените земји, кои почесто можат да изберат време со своите деца наместо работа. Но постојат и други делови од светот, како Шведска и Норвешка, каде што великодушните политики за родителско отсуство и други државни поддршки помагаат мајките да останат вработени.

Во Хрватска мајката задолжително користи 98 дена породилно отсуство – 28 дена пред породувањето и 70 дена по породувањето. Потоа, до шест месеци од животот на детето, мајката (или таткото, ако преземе) може да користи дополнително породилно отсуство. Следува родителско отсуство што трае осум месеци за прво и второ дете или 30 месеци за близнаци и трето и секое следно дете.

До март 2025 надоместокот бил ограничен на 995 евра нето месечно, но со измените на законот лимитот е зголемен на 3.000 евра – со што жените (и мажите) со плати до тој износ добиваат целосен надоместок. Тоа е голем чекор напред за финансиската сигурност во најраната фаза на родителството.

Сепак, истражувањата на EIGE и „Евростат“ укажуваат дека приходите на жените по враќањето од отсуство нужно не се враќаат на нивото пред породувањето. Ефектот на т.н. „казна за мајчинството“ се мери преку родовиот јаз во заработката, кој се зголемува кај родителите. Според податоците на Европскиот институт за родова еднаквост од 2022 година, кај паровите со деца, жените во Хрватска заработуваат 26 проценти помалку од мажите, додека кај паровите без деца тој јаз е 23 проценти. Со други зборови, прекинот на кариерата и помалата достапност за работа и напредување имаат трајни последици.

Во Србија Законот за работни односи пропишува дека вработената жена може да започне породилно отсуство најрано 45 дена, а задолжително 28 дена пред терминот за породување. Породилното трае до три месеци, а потоа жената има право на отсуство за грижа на дете до истекот на 365 дена од почетокот на породилното.

Според Алексиќ, во Србија се забележани голем број случаи на жени што биле вработени со договор на определено време, а на кои по враќањето од породилното отсуство не им бил продолжен договорот. Некои, пак, биле преместени на полоши работни позиции.

„Оние што успешно се вратиле на работа, во најдобар случај го задржале истиот приход како и претходно. Бидејќи платите на жените стагнираат за време на отсуството (освен задолжителното зголемување за минат труд), додека платите на нивните колешки и колеги растат, јасно е дека тие ќе заостанат по враќањето на работа“, објаснува тој.

Алексиќ посочува и на резултати од едно истражување за периодот 2014–2018 година, кое утврдило постоење на „казна за мајчинството“ кај мајки со мали деца. „Со други зборови, мајките со деца до две години заработуваат околу пет отсто помалку од жени со слични карактеристики што немаат деца или имаат деца постари од две години.“

Од „Роза“ нагласуваат дека податоците на Повереникот за заштита на еднаквоста покажуваат дека токму бременоста и родителството се најчести основи за жалби во областа на работните односи. Како илустрација, еве неколку цитати од жени што се обратиле до здружението:

 

Македонските земјоделки немаат право на породилно – државата доби тужба

Во согласност со законската регулатива, во Македонија постои деветмесечно породилно отсуство, но недостигот од детски градинки и ограничените флексибилни работни модели често водат до тоа жените да останат подолго време надвор од пазарот на трудот, вели Петрески.

Во согласност со Законот за работни односи, работничка за време на бременост, раѓање и родителство има право на платено отсуство од работа во траење од девет месеци непрекинато, а доколку роди повеќе деца одеднаш (близнаци, тројка и повеќе), има право на отсуство од 15 месеци. Работничката може да го започне отсуството за бременост, раѓање и родителство 45 дена пред раѓањето, а задолжително 28 дена пред раѓањето. 

Во согласност со законот, работникот е должен да му го најави на работодавецот времето на започнување на користењето и времето на завршување на родителското отсуство 30 дена пред започнувањетo.

Надоместокот за породилното отсуство е на товар на Фондот за здравствено осигурување (ФЗО). ФЗО исплатува 100 отсто од основната плата на мајката.

Сепак, немаат сите жени можност за породилно отсуство. Летово Комисијата за спречување и заштита од дискриминација (КСЗД) заедно со Хелсиншкиот комитет за човекови права и слободи ја поднесе првата тужба од јавен интерес против Владата и Министерството за здравство затоа што регистрираните индивидуални земјоделки немаат право на породилно отсуство. 

„Бремените земјоделки се свиткани на нива со големи стомаци до последен ден, до породување. Кога ќе се породат, веднаш се враќаат на поле, што е рано и опасно, но тие се без деветмесечно платено породилно отсуство како другите работнички во државата и се принудени да го ризикуваат своето и здравјето на новороденчињата за да обезбедат егзистенција“, велат подносителите на тужбата.

Со тужбата се бара судот да им наложи на властите да го изменат Законот за здравствено осигурување и во него да се додадат земјоделките како осигуренички, кои би остварувале право на платено породилно отсуство и платено боледување.

„Земјоделките не се препознаени како работнички во Законот за работни односи, но тие имаат приход и, оттука, плаќаат придонеси. Сепак, кога се наоѓаат во состојба на болест, повреда, бременост, мајчинство или раѓање, исто како и другите работници, не се способни да го извршуваат својот труд и не може да остварат приход“, изјави тогаш претседателот на КСЗД, Игор Јадровски.

Комисијата по неколкупати годишно одлучува и по претставките на жени што добиле отказ затоа што останале бремени. 

Пазар во Белград/Фото: Блумберг

Последното решение на КСЗД е за јуни лани. Вработена на определено време во приватна компанија го известила секторот за човечки ресурси дека е бремена, добила одговор дека работодавецот ќе биде информиран, а следниот ден ѝ било кажано дека договорот за работа нема да ѝ биде продолжен. Бремената доставила и медицинска документација до КСЗД дека по отказот ѝ била потребна и психијатриска помош. 

Меѓу последните предмети за кои Комисијата утврдила дека постои дискриминација по основ на пол, возраст и мајчинство е во случај на објавен оглас за вработување финансиски менаџер. Во огласот е наведено дека кандидатите треба да се жени на возраст од 24 до 40 години, да не студираат и да немаат мали деца. 

БиХ: Правата на родилките варираат од кантон во кантон

Голем предизвик претставува периодот на мајчинство и во Босна и Херцеговина. Формално, законите нудат до 12 месеци породилно отсуство, а во Република Српска тој период може да трае и до 18 месеци во случај на близнаци, трето дете или секое следно дете. Сепак, практиката се разликува по ентитети и кантони. Правата на родилките значително варираат од кантон до кантон и често зависат од местото на живеење, работноправниот статус и финансиската моќ на локалните власти, односно подготвеноста за издвојување средства за породилни надоместоци.

За време на користењето на породилното отсуство, вработената родилка има право на надоместок во висина на просечната плата што ја остварила во последните 18 месеци. Овој пример не е универзален и жените што имаат место на живеење во Република Српска, а работен однос засновале во Федерацијата БиХ (ФБиХ), се невидливи пред законот.

Поради тоа многу мајки ја чувствуваат т.н. „казна за мајчинството“, како и пад на приходите и побавен напредок во кариерата, што е добро документиран тренд и во развиените земји.

Она што исто така често се случува во пракса е дека работодавците ја избегнуваат обврската за исплата на полниот надоместок за време на породилното отсуство, иако законот предвидува тие да ја исплаќаат платата, а средствата да им се рефундираат од кантоналните фондови. Во такви случаи товарот директно преминува на буџетот, а мајките остануваат без сигурност за редовни примања, што често ги принудува порано да се вратат на работа.

Јелена Бјелица, претседателка на здружението „Моје дијете“, вели дека мажите побрзо напредуваат во кариерата што доаѓа со поголеми примања, додека жените имаат прекин во кариерата поради семејството, особено за време на бременоста и додека децата се мали.

Работнички во Србија/Фото: Блумберг

„Често се случува работодавците да не сакаат ниту да вработат млади жени токму поради можноста дека ќе одат на породилно отсуство, а тоа, секако, влијае на нивниот побавен напредок во кариерата“, вели Бјелица.

Како што додава таа, постојат случаи кога вработените родилки во БиХ не можат да го остварат правото на плата за време на породилното отсуство бидејќи ентитетските фондови и понатаму не се поврзани. Тоа претставува огромен стрес и проблем за трудницата.

„Таа останува без редовни приходи токму кога ѝ се најпотребни, бидејќи добиле нов член во семејството за кој треба и финансиски да се грижат. Тоа е проблем што на жената по породувањето никако не ѝ е потребен и се надевам дека ќе се реши што побрзо. Често тогаш немаат ниту здравствено осигурување, па се принудени да дадат отказ за да имаат здравствена заштита како невработени лица. Тоа сигурно влијае и на нивната кариера и на одлуката повторно да се вратат на работа.“

Отсуството за татковците е овозможено од 2016 година, кога на ниво на цела БиХ беше изменет и дополнет Законот за работни односи, односно кога беа почитувани одредбите од Законот за рамноправност на половите во БиХ.

Спахо вели дека тоа е многу проблематично, бидејќи ги става жените во неизвесна и несигурна позиција токму во периодот кога им е најпотребна финансиска стабилност. Системот во кој надоместоците зависат од кантонот или ентитетот создава нерамноправност, бидејќи предизвикува некои жени да имаат целосна поддршка, а други да се борат со недостиг од приходи. Работодавците би морале да бидат партнери во оваа транзиција и да обезбедат родителството да не значи финансиска казна за жените.

Во изработката на текстот учествуваа и Урбан Червек, Ана Ристовиќ, Нејра Џаферагиќ и Мартина Рагуж.

Во моментов нема коментари за веста. Биди прв да коментира...

Остави коментар