Интервју со Божиновска: Ревизија на тендерите во ЕСМ и МЕПСО, па нови енергетски проекти

Сања Божиновска, првата министерка за енергетика, рударство и минерални суровини во Македонија, на оваа позиција доаѓа од Чешка, каде што од 2018 година работеше како независна консултантка за енергетика. Во јавноста е позната како жестока критичарка на политиките во енергетиката на претходната влада.

Во интервју за „Блумберг Адрија“ вели дека недомаќинското работење, превработеноста и корупцијата се главните причини поради кои домашните енергетски компании ЕСМ и МЕПСО се во долгови. На ова му погодуваше и енергетската криза, „бидејќи таа беше оправдување за префрлање огромни пари, наводно како субвенција за струјата потрошена за задоволување на потребите на домаќинствата. И тоа се правеше без никаков отчет, така што се потрошени огромни пари за кои државата се задолжуваше и истите тие сите ние ќе треба да ги вратиме“, вели таа.

Според Божиновска, за постигнување на целта за енергетски независна држава, најдобро е државата сама да гради, но ако поради финансиски причини не може да го прави тоа, тогаш мора да обезбеди мнозинска сопственост во инвестициите.

„Ние како Влада сме тука да ја поддржиме секоја намера за поголема приватна инвестиција во енергетскиот сектор, но на тој начин што државата ќе има поголема корист од тоа, а не да дадеме некој со децении да има огромни бенефиции, а ние како држава да немаме додадена вредност. Односно, против сме на инвеститорите да им се дава привилегирана положба, а државата да се става во подредена положба“, вели Божиновска.

Сања Божиновска, министерка за енергетика, рударство и минерални суровини/Приватна архива

Седнувате на чело на ново министерство во нова влада во период кога се зборува за зголемување на цената на струјата. Оправдано ли е најавеното зголемување и дали може да дојде до ценовен шок?

Сања Божиновска: Ценовен шок се надевам нема да има бидејќи, според одлуката на претходната влада, ЕСМ ќе му понуди на универзалниот снабдувач 85 проценти од потребните количества по цена од 60 евра за мегават-час, понатаму профитната маржа од годинава се намалува од 11,5 на 9,9 отсто. Кога сето тоа ќе се стави во конечната формула, очекувано би било да нема драстично зголемување на цената на електричната енергија за крајните корисници.

Сепак, по завршувањето на постапката, ќе се достават пресметките за цената на електричната енергија на контрола во Регулаторната комисија за енергетика и тогаш ќе се знае колкава ќе биде цената.

Ние како нова влада нема да можеме да реагираме до јануари, откога во иднина ќе се утврдува цената на струјата, а не како досега на почетокот на јули. Имено, најголем проблем е што цената на дистрибуцијата, односно на нисконапонско ниво на кое ЕВН е сопственик и цената на преносот со кој стопанисува државната компанија МЕПСО се нивелираат еднаш годишно, и тоа на почетокот на годината, така што не може сега да ги нивелираме. Може да се нивелира само цената на електричната енергија со која компанијата што конкурира на тендерот ја испорачува до снабдувачот. Поентата е дека сето она што се случува сега ќе може да се коригира и ќе се коригира од јануари.

Зголемување на цената на струјата се случува во период кога имаме експанзија на обновливи извори на енергија. Зошто овие нови капацитети не донесоа ценовно олеснување за граѓаните?

Сања Божиновска: Од причина што сите тие капацитети што произведуваат струја од обновливи извори се во сопственост на приватни компании, кои произведената енергија им ја продаваат на трговците по берзански цени, што значи дека Македонија како држава нема планиран откуп на оваа електрична енергија. Многу мал дел од струјата, оној од капацитетите што произведуваат струја по фидинг тарифи е во сопственост на државата, но по многу високи цени, поради што и се напушти овој концепт.

Во земјава во последните години во овој сегмент од страна на државата се изградија ветропаркот во Богданци од ЕСМ од 36 MW инсталирана моќност и 10 МW фотонапонска централа во Осломеј, меѓутоа тоа е недоволно. Односно, во последните 33 години околу 85 отсто од инвестициите во енергетиката се приватни. Хидроцентралата Козјак и ветерната електроцентрала во Богданци донесоа само 140 MW. Истовремено, приватните инвеститори инсталираа капацитет од околу 600 MW.

Ние како Влада ќе настојуваме да најдеме механизам за откуп на струјата произведена од приватни фотоволтаици и ветерни паркови.

Но исто така наша заложба ќе биде изградба на капацитети што се во сопственост на државата, бидејќи само така можеме да обезбедиме енергетска стабилност.

Инаку, приватните инвестиции во енергетиката се добредојдени бидејќи придонесуваат за зголемување на обемот на инвестиции и за извоз. Но ние мораме да се насочиме кон изградба на државни капацитети, па токму затоа владата на ВМРО-ДПМНЕ ќе биде насочена повеќе кон инвестиции, а помалку кон потрошувачка.

Depositphotos

Струјата произведена од обновливи извори може да биде сериозен проблем 

Се соочуваме со проблем на вишок струја во одредени периоди од денот, што пак бара постојано балансирање на системот, што е значителен трошок. Како решение за овој проблем се наведуваат системите за складирање. Ќе се отвори ли пазарот за вложувања во овој сегмент?

Сања Божиновска: Струјата произведена од обновливи извори може да биде сериозен проблем и тоа е случај со сите земји што имаат големо производство од обновливи извори, кои користат сонце и ветер. Сведоци сме дека во други земји поради големото производство во одредени периоди и неможноста за балансирање на системот, произведената струја се „испушташе“ во соседни земји или, пак, се нудеше бесплатно да се потроши.

Токму затоа системско решение за овој проблем е воведување обврска сите такви капацитети да имаат батериски системи за складирање на струјата.

Батериите се важен сегмент во производството на струја од соларните електроцентрали, бидејќи тие произведуваат во периоди од денот кога има сонце, а во тие периоди цените на берзите често се пониски поради големата понуда и малата побарувачка и струјата што ја произведуваат не може да се потроши целосно.

Сега струјата секогаш оди во системот, а со батериите ќе може да се складира и потоа да се искористи во периодите кога нема сонце и, кога е тоа потребно, да се продаде по подобра цена.

Како технологија, батериите моментално се скапи и може да го зголемат трошокот за околу 20 проценти, но постои можност за обезбедување субвенции, кои ќе ја намалат разликата. Но ако еден фотоволтаик влезе во дебаланс, тоа може да чини многу повеќе отколку инсталирањето на батериите, кои даваат стабилност.

Треба да се спомене дека иако постои вистинска јагма за фотоволтаици, за нашата земја најдобро е во поглед на обновливите извори на енергија да постои балансирање со други видови на енергија – со оние од ветер, вода, биомаса и биогас, затоа што секој од типовите на обновливи извори има различен квалитет и квантитет на производството на електрична енергија, во зависност од времето во денот, но и од годишниот период.

Неодамна за „Блумберг Адрија“ рековте дека во земјава има повеќе барања за приклучок од тоа што мрежата може да прими енергија од обновливи извори поради застарената инфраструктура. Какви вложувања се планирани во овој сегмент?

Сања Божиновска: Мрежата веќе сега понекогаш не може да ја балансира струјата од сонце и ветер и затоа и како најбрзо решение за проблемот ќе биде поставување батерии за складирање на произведената струја.

Долгорочно, потребна е модернизација на дистрибутивната мрежа, на која во минатото многу малку е инвестирано. Еве, на пример, изградбата на интерконекторот за електрична енергија со Албанија од неразбирливи причини доцни, а истиот тој е многу важен бидејќи треба да обезбеди подобрено и подостапно снабдување со енергија за домаќинствата и бизнисите во земјата, преку нормализирање на волтажните нивоа, стабилизирање на протокот на оптоварување и флуктуациската зачестеност, како и намалување на техничките загуби во општиот систем на трансмисија.

Но исто така и на домашен терен имавме многу малку инвестиции во мрежата, поради што и има чести испади и проблеми.

ЕБОР

Претходниот пратенички состав не ги донесе законите за стратегиски вложувања, по противењето на тогашната опозиција. Сега, од позиција на власт, каков е ставот по ова прашање?

Сања Божиновска: Стратешките инвестиции се добри за земјата доколку имаме бенефиции и се за доброто на граѓаните. Во ниту еден случај не може да дозволиме странски фирми да ги експлоатираат нашите природни ресурси и притоа да имаме фискални импликации во нашиот буџет и никаква додадена вредност на нашиот енергетски систем.

Токму затоа силно реагиравме на предлог-законите за четирите стратешки инвестиции од областа на енергетиката што владата на СДСМ сакаше да ги протурка во Собранието пред заминување. Со едниот закон требаше на грчка компанија да ѝ се даде државна помош од близу 50 милиони евра, а дополнително и да ѝ се гарантира откуп.

Со другите стратешки закони се даваше плодна земјоделска почва за изградба на фотоволтаици, каде што повторно државата гарантира откуп на електричната енергија по високи цени.

Впрочем, проблематичен е и самиот Закон за стратешки инвестиции, кој е донесен во 2020 година. Антикорупциската комисија и тогаш имаше забелешки од причина што одредбите во законот со кои се уредуваат транспарентноста и постапката за стекнување статус со стратешки инвестициски проект може да продуцираат ризици од корупција. ДКСК сметала дека со одредбите недоволно е уреден начинот на учествување на стручната и пошироката јавност во изборот на инвестицискиот проект. Со предложените закони, на кои ВМРО-ДПМНЕ силно се спротивстави, се потврди дека антикорупционерите имаа право.

Сметам дека кога станува збор за енергетските проекти и енергетската независност на земјата, најдобро е државата сама да ги гради, но ако се одлучи друг да ги гради поради финансиски причини, тогаш мора да обезбеди сопственост од најмалку 51 отсто, што ќе ѝ даде можност на државата да има одлучувачки дел.

Ние како Влада сме тука да ја поддржиме секоја намера за поголема приватна инвестиција во енергетскиот сектор, но на тој начин државата да има поголема корист од тоа, а не да дадеме некој со децении да има огромни бенефиции, а ние како држава да немаме додадена вредност. Односно, против сме на инвеститорите да им се дава привилегирана положба, а државата да се става во подредена положба.

МИА

Државните енергетски компании се во долгови. Како ќе се решава тој проблем, можна ли е приватизација?

Сања Божиновска: За приватизација моментално не размислуваме. Наш став е дека енергетиката е стратешко прашање за државата и затоа и капацитетите што се нејзин столб треба да бидат во државни раце.

Што се однесува на состојбите во двете претпријатија, ЕСМ и МЕПСО, тоа се должи на недомаќинското работење, превработеноста и коруптивните зделки.

И во двете компании постои огромна превработеност. Тие во изминатите години служеа за масовни вработувања и, според наши информации, превработеноста е толкава што луѓето немаат каде да седат.

Втора причина секако се коруптивните зделки. На ова мислам дека особено му погодуваше енергетската криза, бидејќи таа беше оправдување за префрлање огромни пари, наводно како субвенција за струјата потрошена за задоволување на потребите на домаќинствата. И тоа се правеше без никаков отчет, така што се потрошени огромни пари за кои државата се задолжуваше и истите тие сите ние ќе треба да ги вратиме.

Затоа најпрво мора да се види работењето на ЕСМ, сите тендери што се договарани во четири очи, што сè е набавено и целокупното работење на енергетските капацитети. Секако, тука се и сите преостанати тендери во МЕПСО, недозволеното повлекување електрична енергија од УЦТЕ и фактурите, кои достигнуваа 20 милиони евра... Процедурите за набавка на електрична енергија во ЕСМ и, секако, продажбата на вишокот електрична енергија. Цврсто сум убедена дека ЕСМ има капацитет самостојно да купува и продава од сите берзи, а сега имаме и домашна берза на електрична енергија.

Сведоци сме и на милионските долгови направени од неколку фирми кон МЕПСО. Повеќе од 12 милиони евра не се наплатени, не постои ни изглед да се наплати ни едно евро и никој не презема последици за оваа штета, која на крајот ќе ја плаќаат граѓаните. Затоа мора да се преземе одговорност и да се воспостави постриктна легислатива во однос на трговијата со електрична енергија. Во многу држави едноставно не постои можност да се има долг кон систем-операторот (државата), бидејќи постојат технички служби што на дневна база ги следат трансакциите на сите фирми-трговци и нивното работење мора секогаш да е покриено со банкарски гаранции. Реалноста е дека се основани нови фирми (со иста адреса, слично име на фирма, случаи каде што истите вработени се јавуваат како дел од новите фирми) и повторно работат. Во Србија банкарските гаранции кон систем-операторот изнесуваат милион евра, што значи дека трговијата со електрична енергија е доста сериозна дејност и фирмите мора да се ликвидни и да располагаат со финансиски средства. Значи, постои системска грешка, која мора да се поправи.

Во суштина, од корен мора да се смени трошењето државни пари и да се работи транспарентно, граѓаните заслужуваат во секој момент да знаат што се случува со нивните пари.

Прашање е дали Македонија може да си дозволи енергетска транзиција без помош однадвор

Каква е иднината на рудниците за јаглен во контекст на декарбонизацијата и исполнувањето на климатските цели? Колку ќе чини процесот што треба да ја доведе земјава до нулта емисија и, воопшто, можно ли е тоа?

Сања Божиновска: Живееме во период на зелена транзиција, но и многу побогати земји се далеку од нулта емисија. Во Германија и во Франција сè уште функционираат термоцентрали. Сведоци сме и на тоа дека во време на енергетската криза Германија, која најави исклучување на електроцентралите на јаглен во 2018 година, повторно ги врати во функција, а истото тоа го направи и Холандија, за да избегнат енергетска криза во зимските месеци.

Кога станува збор за енергетската транзиција, треба да имаме предвид дека е сложена и доста скапа. Таа транзиција е започната, но потребни се долг временски период и сериозни финансиски средства за зелената транзиција да биде успешна. Нашата земја е сиромашна и вистинското прашање е тука дали Македонија може да си дозволи ваква енергетска транзиција за толку краток период без да добие поддршка однадвор. Како и тоа дали ние имаме човечки капацитет за една таква транзиција и дали нашиот систем може да си дозволи една ваква транзиција?

Не треба да ги заборавиме и социјалниот момент и фактот дека повеќе од 4.000 семејства моментално зависат од производството на електрична енергија од термоцентралите во Битола и Осломеј. Ако се затворат тие производствени капацитети, прво ќе го изгубиме примарното производство, што е многу важно за нашиот систем, и ќе се соочиме со огромен предизвик од енергетска криза, бидејќи без примарно производство побарувачката ќе расте, а со обновливите извори не може да имаме стабилно снабдување со електрична енергија. Тука не зборувам само за домаќинствата туку и за економијата, бидејќи побарувачката на стопанството на економијата е важна бидејќи треба да имаме стабилно и одржливо снабдување со електрична енергија ако сакаме да расте таа економија.

МИА

Затоа, значајно е да се градат и чуваат домашните капацитети бидејќи е потребно време за да се изградат сериозни енергетски капацитети. Затоа ќе го модернизираме РЕК Битола, кој е постоен капацитет и кој во последните години беше заборавен и ставен на маргините како извор на криминални тендери. Нашата цел е РЕК Битола и технички и технолошки да го модернизираме, да ги подобриме перформансите на производство, меѓутоа и да го намалиме загадувањето. Ќе го модернизираме и ТЕЦ Осломеј и ќе одлучиме на кој начин, бидејќи за сето ова се потребни сериозни процени. Одржливата, базна и домашна енергија ќе биде приоритет на идната влада на ВМРО-ДПМНЕ.

Дополнително, во сегментот на зелената транзиција поголемо внимание ќе посветиме и на енергетската ефикасност и изградбата на фотоволтаици на домовите, на градинките, училиштата и други јавни објекти, да го поттикнеме истото тоа и во компаниите. Зашто, можеби изгледа дека е ситна работа, но носи големи заштеди на струја. Секое домаќинство што инвестирало во енергетски фасади, замена на прозорци, соларни бојлери и слично, знае колку влијае тоа на намалување на сметките за струја. Дополнително, ако се зголеми бројот на фотоволтаици во зградите, потрошувачката на струја, онаа што треба да ја обезбеди државата, драстично ќе се намали. За оваа цел има многу фондови што помагаат, а кои недоволно се искористени.

Претходната влада на ВМРО-ДПМНЕ го почна проектот за гасификација на земјава, но тој до денес не заживеа. Имате ли рокови за тоа кога гасот би можел да стигне до секое домаќинство?

Сања Божиновска: За гасификацијата, до каде е и зошто доцни во изминативе години имаше многу малку информации. Државниот завод за ревизија утврди дека и по изминати 13 години, изградбата на магистралните гасоводи не е целосно завршена и некои од нив сè уште не се ставени во употреба.

Процесот на планирањето на гасификацијата на територијата на целата држава е почнат во 2010 година, а нејзината имплементацијата е започната во 2016 година. Но ревизијата утврди дека поголем дел од проектите што се предвидени со студијата за оправданост се почнати, но нивната изградба се одвива со бавна динамика и постојат отстапувања во однос на планираната временска рамка, местоположбата на гасоводите, како и планираните финансиски средства за изградба.

Имено, во периодот од 2014 до 2023 година за изградбата на магистралните гасоводи ЛОТ1 - 61 км (Клечовци-БС5 изграден), ЛОТ 1 - 36 км (БС5 - Неготино со ГМРС Штип и ГМРС Неготино), ЛОТ 2 (Неготино (Кавадарци)-Битола) и ЛОТ 5 (Гостивар-Кичево, одобрение за градење) се склучени договори и анекси кон договорите, како и договори за непредвидени и дополнителни работи во вкупен износ од приближно 156,4 милиони евра. Најголем дел од нив, иако се изградени, сè уште не е ставен во употреба. Ревизорите посочиле дека причини за ваквата состојба се слабостите во делот на запишување на правото на сопственост на линиските инфраструктурни објекти, но и бавното решавање на предметите за експропријација за кои во периодот од 2018 до 2022 година биле исплатени приближно 2 милиони евра.

Утврдени се и слабости во следењето на реализацијата на договорите за изградба и надзорот над изградбата на магистралните гасоводи, како и во начинот на одржување на гасоводната мрежа.

За делниците што не се изградени, а за кои се набавени материјали и резервни делови е утврдено несоодветно управување со нивната резерва, што претставува ризик од нерационално трошење  јавни средства. Имено, ревизорите утврдиле постоење на резерви на материјали и резервни делови, со вкупна вредност од приближно 1,6 милиони евра, кои се набавени пред 2019 година и не се користат, со што се доведува во прашање потребата од нивна набавка, како и можноста истите тие да бидат застарени и неупотребливи.

Национални енергетски ресурси

Набавени се многу резервни делови и материјали за завршување на гасоводниот прстен околу градот Скопје, кој поради недоволна координација со надлежните служби на Град Скопје не е завршен и на тоа место е изградена нова сообраќајница, поради што во иднина, за да се затвори гасоводниот прстен околу градот, ќе треба да се прават дополнителни активности и расходи.

Сведоци сме и дека доцни изградбата на гасоводниот интерконектор со Грција, а проектот опфаќа и две делници: делницата Гостивар-Кичево (34 км) и делницата Свети Николе-Велес (28 км).

Тендерот за избор на компанијата што ќе го гради беше распишан на крајот на минатата година, а заинтересираните компании требаа да ги достават своите понуди до крајот на февруари. Дури во март оваа година се заокружи финансиската конструкција со обезбедување 98,6 милиони евра од Европската банка за обнова и развој (ЕБОР). Претходно беа обезбедени 28,9 милиони евра заем од Европската инвестициска банка (ЕИБ), грант од Инвестициската рамка за Западен Балкан-БВИФ во износ од 12,7 милиони евра.

Ние ќе се потрудиме да се забрзаат сите овие процеси бидејќи гасификацијата е важна за државата, бидејќи од тоа зависи и изградба на когенеративните централи на гас, кои сметаме дека значително ќе придонесат за енергетската независност на државата.

 

Во моментов нема коментари за веста. Биди прв да коментира...

Остави коментар