Парадоксите на издаваштвото во Македонија – книгата е скап продукт, а се продава евтино

Саемот на книгата традиционално останува една од најпопуларните манифестации во нашата држава, а за издавачите претставува најзначаен настан во годината. Нивниот впечаток е дека штандовите се сѐ побогати и пошаренолики, магијата е тука, но недостига духот, со оглед на фактот што самиот настан се организира во простор несоодветен за таа намена. Но, и покрај тоа, не постојат пречки за љубителите на пишаниот збор.

„Задоволни сме од неговиот развој (Саемот на книгата) и од сè што успеавме да постигнеме во последниве години, и покрај многубројните предизвици со кои се соочивме – уривањето на комплексот, пандемијата, ковид-мерките и слично“, вели Бојан Саздов, главен уредник во издавачкиот центар „Три“, споделувајќи ги со нас впечатоците од манифестацијата што се одржа кон средината на мај, но сѐ уште се силни. „Денес саемската хала изгледа многу пристојно, штандовите се интересни и богати со книги, а во текот на тие седум дена авторите се главни ѕвезди за кои се пишува и се зборува во јавноста. Дополнително, саемот доби и професионална и интернационална димензија преку воведувањето на Фелоушип-програмата на МАИ, чија цел е подобар пласман на нашата продукција надвор од границите на државата, што го сметам за голем чекор напред“, вели Саздов.  

Вистинското сајмиште не може да го прежали ниту Ненад Стевовиќ, главен и одговорен уредник во издавачката куќа „Или-или“.

„Каков и да е, саемот за нас, издавачите, сепак е еден празник. Во тие денови од годината го изложуваме тоа што сме го сработиле, имаме увид каков интерес тоа предизвикува кај нашите читатели. Горе-долу саемите се пресликуваат од година на година. За овој можам да кажам дека ми се чини дека за некој процент е поуспешен од ланскиот бидејќи беше попосетен, а и од лани некако поинаку се уредени самите штандови, кои сега изгледаат попријатно и се попрегледни. Имам убав впечаток, но стои жал за тоа дека немаме соодветен саемски простор. Салата ‘Борис Трајковски’ веројатно е единствената можна алтернатива, претпоставувам дека е така, но сепак тоа не е нешто предвидено за саемски манифестации, тежок е воздухот, тешко се издржува“, вели Стевовиќ.

Понудата расте, паѓа куповната моќ

Издавачите во земјава се соочуваат со многу предизвици, според нашите соговорници. Од една страна понудата расте, што би требало да е добар знак за читателите, но од друга страна куповната моќ се намалува, па околностите за издавачката дејност стануваат комплексни.

„Генерално, издаваштвото кај нас бележи напредок во изминатите години и денес е многу порегулирано и поконсолидирано – како правно така и фактички. Постојат високо ниво на соработка меѓу издавачите и значително намалување на нелојалната конкуренција“, вели Саздов од „Три“. Според него, освен што обемот на објавени изданија е зголемен, се нуди и подобар квалитет на пазарот, а пораснал и бројот на културни настани, книжарници, па дури и автори што стекнуваат регионална и европска слава. „Сето тоа е резултат на нашиот проактивен пристап, следење на глобалните трендови, како и на активностите на Асоцијацијата на издавачи, која иницира соработка и се залага за подобрување на статусот на издавачите“, вели Саздов, додавајќи дека, сепак, условите на пазарот остануваат комплексни. „Ниската куповна моќ, ниските цени на книгите, достапноста на евтини странски изданија и општата апатија во општеството негативно влијаат врз бројот на книги, книжарници и читатели. Тоа не е добро ниту за нас како сектор ниту за општеството во целина“, вели Саздов. 

Штандот на издавачкиот центар „Три“ на Саемот на книгата 2025 Автор на фотографија: Емилија Петреска

 

На голем број проблеми посочува и Стевовиќ од „Или-или“, кој освен што алармира за ниските продажни цени на книгите, смета дека квалитетот доживува криза.

„Да, се чувствува дека имаме наплив на многу, многу книги и некој вака лаички можеби би се одушевил од тоа. Јас не сметам дека тоа е добро. Премногу субјекти се занимаваат овде со издаваштво. Некои се занимаваат од хоби, издавачи се два-три пати годишно, не се занимаваат со тоа професионално. Пазарот е преплавен со многу книги, а ние едноставно немаме логистика за тие книги да бидат квалитетен продукт затоа што тоа бара доволен број на уредници, лектори, преведувачи... Ние го немаме тоа“, вели Стевовиќ.

Преплавениот пазар со книги, според него, резултира со тоа што многу квалитетни книги остануваат сосема незабележани, во сенка на комерцијалните дела. „А, од друга страна, некои институции од кои би очекувале помош во однос на квалитетот, како што се библиотеките што вршат откуп, и тие вршат откуп на најкомерцијалните книги. Велат, тоа се бара, тоа се чита. Претпоставувам дека тоа што е комерцијално треба да се купува во продавница, а не да се набавува од библиотека“, вели Стевовиќ.

И двајцата наши соговорници сметаат дека продажните цени на книгите се ниски наспроти скапиот издавачки процес.

Ненад Стевовиќ, главен и одговорен уредник во издавачката куќа „Или-или“ Приватна архива на „Или-или“

 

„Прво, ако станува збор за превод, треба да ги обезбедите авторските права, имате превод на книгата, лектура, графички дизајн, корица... Книгата е скап производ. Ми се чини дека не постои свесност кај нас дека книгата реално е скап производ, а се очекува да се продаде многу евтино“, вели Стевовиќ. Во разговорот за „Блумберг Адрија“ тој сподели пример од голем словенечки издавач, кој бил присутен на саемот годинава, а кој заклучил дека книгите тука се ненормално евтини. Само за илустрација, во Словенија и во Хрватска книгите се многу поскапи, субвенционирани се од повеќе страни, а библиотеките откупуваат по околу 200 примероци и тие имаат супер стартна основа, вели Стевовиќ. „Овде не е така. Книгата е скап производ, се продава евтино и да не постојат грантовите, едноставно во Македонија би се печателе само најкомерцијалните книги, а друг вид на книги не би постоеле, да не зборувам за филозофија или социологија, теорија итн. Тоа едноставно не би се печатело бидејќи нема интерес на пазарот. Не може да печатиш книга со свои пари, а да продадеш 30 примероци во три години“, вели тој.

Колкава е државната помош?

Податоците од Министерството за култура покажуваат дека државната поддршка за издавачката дејност расте во последните години, а во 2025 година бележи позначаен раст. Имено, во 2023 година за издаваштвото биле обезбедени околу 836 илјади евра, лани со програмата биле одвоени 887 илјади евра, додека годинава износот е за речиси 13 проценти поголем од минатата година и веќе надминува еден милион евра.

Во одговор за „Блумберг Адрија“ од Министерството за култура и туризам велат дека континуирано ја стимулираат дејноста.

„Годинава во буџетот се издвоија значително повеќе средства за стимулирање, со континуирана поддршка на сите жанрови во издаваштвото во согласност со приоритетите, за промоција на издаваштвото тука со поддршка на литературни манифестации, настани и саеми на книгата низ државата, како и за пласман на македонски автори надвор од нашите граници преку три модели: учество на меѓународни саеми на книгата, поддршка на преводи преку Конкурсот за странски издавачи и вклученост (активно во иднина) во мултилатералната мрежа ’Традуки’ за поддршка на сите меѓународни проекти во кои се вклучени македонски автори и манифестации“, пишува во одговорот од ресорното министерство.

Иако сумите што се пласираат во издаваштвото растат, сепак инволвираните велат дека тоа засега не е доволно за дејноста да стои цврсто на нозе.

„Дали треба издаваштвото или воопшто културата да има поддршка од државата е прашање на кое треба искрено да си одговориме дали сакаме да имаме издаваштво и култура во Македонија или не сакаме. Доколку не сакаме да имаме култура и издаваштво (и сите гранки на културата), тогаш не траба да има поддршка од државата. Инаку, тоа го има во многу поголеми и многу побогати земји. А за еден вака мал пазар мислам дека тоа прашање не треба ни да се поставува. Нормално е да постои поддршка од државата“, вели Стевовиќ. „Мора да се преструктурира тоа министерство и конечно навистина да се воспостави некаква културна политика и таа да се следи и да се спроведува“, вели тој, посочувајќи на хаотичноста и неконзистентноста на политиките, што на издавачите не им дозволува однапред да планираат поради честото носење ад хок решенија.

Штандот на издавачката куќа „Или-или“ на Саемот на книгата 2025 Приватна архива на „Или-или“

 

„Очигледно е дека културата е така некако ставена на маргините, ете постои, мора околу неа да се занимаваат нешто тие таму. Ниту мислам дека работат посветено, ниту стручно, ниту доследно го раководат сето тоа. Но, ете, таа поддршка што ја имаме ни е неопходна и добредојдена. Дали е доволна? Мислам дека не е доволна“, критикува Стевовиќ. 

Државата традиционално се придржува до конкурсот за поддршка на проекти од национален интерес во издаваштвото, што само по себе не е лошо, но не придонесува значително кон развој на секторот, смета Саздов од издавачкиот центар „Три“. „Буџетот често се распределува на начин ‘да има за сите’, а стратегијата за развој на издаваштвото, иако постои, сè уште не се применува во пракса“.  

Саздов посочува дека може да се направат многу нешта. „На пример, би предложил повторно воведување на системот за откуп на самостојни изданија од страна на државата, што би значело поддршка за приватната продукција и истовремено збогатување на фондовите на јавните библиотеки. Во развиените земји библиотеките играат суштинска улога во одржувањето и развојот на читателската култура, како и во поддршката на авторите, преведувачите и издавачите“, вели тој.

Без ЕУ, полиците во книжарниците ќе бидат штури

Одржливоста на бизнисот со издаваштво никако не може да се базира единствено на продажбата на книги. Искуството не само на домашните издавачи туку и на гигантите низ светот покажува дека е неопходно да се обезбедат алтернативни извори на приходи (на пример со организирање различен тип настани) или користење грантови од различни фондови. 

„Постојат повеќе извори на субвенции за објавување книги – најинтересна за нас можеби е програмата на Европската Унија, која поддржува посериозни проекти и каде што често можете да видите многу заинтересирани издавачи од Македонија“, вели Саздов, додавајќи дека многу од државите имаат сопствени фондови за поддршка на преводи на своите автори, па издавачкиот центар повремено ги користи како начин да ја збогати книжевната продукција. „Тие фондови не се важни само за нас, тие многу повеќе им помагаат на професионалните преведувачи, со чија соработка досега сме објавиле многу квалитетни дела на македонски јазик“, вели тој.

Штандот на „Три“ на Саемот на книгата 2025 Автор на фотографија: Емилија Петреска

 

„Кога јас би бил бизнисмен и кога би размислувал како бизнисмен, одамна би ја затворил оваа фирма и би се занимавал со нешто друго. Но бидејќи јас не сум бизнисмен или сум многу лош бизнисмен, ова навистина го работам затоа што го сакам, буквално го живеам ова, опстојувам со тоа што живеам еден многу, многу просечен или можеби потпросечен македонски живот што се однесува до финансиите“, вели Стевовиќ.

„Генерално, ако станува збор за издавачка куќа од профил каков што е ‘Или-или’, со таква некоја уредувачка политика ориентирана кон квалитет, многу ни помагаат странските грантови, особено програмата за култура на Европска Унија, но тоа се грантови до кои се доаѓа многу тешко. Тоа се многу комплицирани и изискувачки апликации, а конкуренцијата е голема. Ако успее да добие таков грант, тоа навистина многу значи за самата фирма“, вели Стевовиќ, истакнувајќи ја потребата од вмрежување со европското семејство.

Трендовите во издаваштвото во глобални рамки

Се очекува пазарот на издаваштвото да расте брзо, со 2,3 проценти сложена годишна стапка на раст, и следствено од својата постојна големина од 137,6 милијарди долари во 2023 година да порасне на 164,5 милијарди долари до 2030 година. Такви се прогнозите на „Фор инсајт консалтанси“ (For Insights Consultancy), агенцијата што секоја година подготвува обемни извештаи и темелни анализи на пазарот на издаваштвото.

„Индустријата за издаваштво е во процес на значителна трансформација поттикната од технолошкиот напредок, променливите преференции на потрошувачите и еволуирачките канали за дистрибуција“, заклучува „Фор инсајт консалтанси“, посочувајќи дека индустријата се соочува со предизвици како што се пад на продажбата на печатени материјали, пиратерија и конкуренција од другите форми на забава. „Сепак, со прифаќање на дигиталните иновации и разбирање на еволуирачките потреби на потрошувачите, издавачите можат успешно да се снајдат во овој динамичен пејзаж“, пишува во извештајот на агенцијата.

На Саемот на книгата секогаш има содржини и за најмладите читатели - штандот на „Три“ Автор: Емилија Петреска

 

Освен тоа, пазарот се развива и од друг аспект – дистрибуцијата. Онлајн малопродажбата, книжарниците и директната продажба нудат различни начини за дистрибуција на книги.

Она што е особено значајно, а е дел од заклучокот на извештајот на „Фор инсајт консалтанси“, е дека индустријата го проширува својот дострел на нови пазари, водена од зголемувањето на стапките на писменост и растот на расположливите приходи. Овие трендови, се наведува во извештајот, го преобликуваат индустрискиот пејзаж, создавајќи нови можности и предизвици за издавачите, авторите и читателите.

„Фор инсајт консалтанси“ става акцент и на дел од предизвиците со кои се соочува индустријата, а меѓу најголемите се падот на продажбата на печатените книги, главно поради преминот кон дигиталните формати, пиратеријата и проблемите со авторските права, особено поради нелегалната дистрибуција на дигиталната содржина, како и интензивирањето на конкуренцијата, што доведува до тоа заситениот пазар со голем број издавачи да го отежни издвојувањето.

„Индустријата за издаваштво мора да се приспособи на овие предизвици и да ги искористи новите можности за да напредува во дигиталната доба“, заклучува „Фор инсајт консалтанси“.

Друга исто така значајна работа е што во поразвиените земји во светот аудио и е-книгите земаат сериозен замав бидејќи се приспособени на различните преференции на потрошувачите и стиловите на читање. Одредени истражувања покажуваат дека издавањето аудиокниги ќе се зголеми неколкукратно за една деценија. Ако во 2020 година тој пазар во глобални рамки изнесувал 4,2 милијарди долари, а лани бил речиси 7,5 милијарди долари, за во 2030 година се проценува дека ќе достигне дури 35 милијарди долари.

Но таквиот тренд се чини дека не се пресликува и кај нас. Стевовиќ од „Или-или“ вели дека тоа си го покажува пазарот, а засега не гледа потреба од паралелно издавање книги во различни форми. „Доколку навистина се укаже потреба од аудиокнига паралелно со печатената книги или електронска книга паралелно со печатената книга, сакале-нејќеле ќе го правиме тоа. Но, сега за сега самиот пазар овде, во Македонија, не укажува на таква потреба, инаку на Запад, еве во Германија, секоја книга си има и аудиоиздание“, вели Стевовиќ.

Инаку, тој не очекува раст ниту на пазарот на издавање печатени книги во Македонија. „За жал, немам очекувања за раст на пазарот. За жал, најголем хендикеп е што луѓето ни се надвор, оваа нова емиграција, тоа се млади образовани луѓе од кои, еве во мојата издавачката сфера, не би можеле ние сега да имаме преголеми очекувања дека ќе може нашите продукти да им ги пласираме ним, зашто тие луѓе во најголем дел избегале од Македонија и борејќи се таму некаде да го најдат своето место под сонцето тешко дека мислата во некој подолгорочен период ќе им биде свртена кон Македонија. Навистина не очекувам раст особено доколку го имаме овој статус во однос на вмрежување кон европското семејство“, вели Стевовиќ, кој единствено преку евроинтеграцијата гледа шанса за раст.

Дали класичното печатено издаваштво може да има корист од ВИ?  

Вештачката интелигенција (ВИ) е толку длабоко навлезена во секој сегмент од човештвото, што е неминовно да го поставиме прашањето дали и колку може да биде од помош во издавачката дејност. И овој сектор доживува големи промени, обликувани од технолошкиот напредок, а новите случувања - особено кога станува збор за ВИ - исто така придонесуваат во преобликувањето на пејзажот.

Од достапните податоци и споделените искуства од издавачите низ светот може да се заклучи дека ВИ веќе помогна во одредени сегменти, како на пример во усовршувањето на маркетингот на книги или во креирањето содржини, што се однесува на резимеа или синопсиси на книгите. Некои издавачи дури користат вештачка интелигенција за генерирање описи на книги оптимизирани за алгоритми на пребарувачите, зголемувајќи ја можноста за откривање на онлајн пазарите. Но факт е и дека сето ова предизвика правни и етички грижи (оправдано!).

Уредникот на „Или-или“ смета дека ВИ може да помогне, но само да помогне. И тоа повторно бара посериозен ангажман од човекот, како на пример да ја нахрани ВИ со доволно материјал и да даде концизни и јасни насоки за да очекува соодветен продукт, на пример убав текст за корица со опис на книгата.

Од потпишувањето на новата збирка раскази „Каде леташ, Јулија“ на Хана Корнети - штанд на „Или-или“ на Саемот на книгата 2025 Приватна архива на „Или-или“

 

„Не може ВИ ништо самата да ни сработи. Ние мора супер да си ја познаваме работата, а ВИ само да ни олесни. Тоа се оние рекламни текстови што се однесуваат до книгите, но прво ние самите треба многу добро да ги познаваме книгите зашто ВИ никогаш не признава дека нешто не знае. Таа секогаш ќе даде одговор, но може да даде и многу лош одговор и сосема погрешен одговор. Така што доколку вие не ја знаете добро материјата, а се потпирате само на тоа што ви го дава ВИ, може прописно да се посрамотите“, вели Стевовиќ.

Нашиот друг соговорник, уредникот од издавачкиот центар „Три“, воопшто не е оптимист во врска со употребата и ползата од ВИ во оваа бранша.

„Јас лично не гледам корист од ВИ за самата книжевност, во моментов повеќе ја гледам штетата што може да ја предизвика“, вели Саздов. „Веќе некое време се водат дебати околу прашањето дали издавачите треба да ги отстапуваат своите дела за развој на ВИ или, пак, треба да се штитат авторите и нивните интелектуални права. Сметам дека треба да се постават црвени линии во однос на користењето на вештачката интелигенција во издаваштвото. Сосема ги поддржувам авторите, го почитувам нивниот труд и сметам дека треба да бидат многу заштитени во овој процес, а издаваштвото да не дозволи мешање на ВИ во продукцијата, туку да остане автентично и човечко, па дури и ако тоа значи книгите повторно да се пишуваат на рака“, заклучува Саздов.