.webp){kind=icon}
Регулаторите во САД и Европа се будат со сè поголемиот проблем со отпадот од облека што ги затрупува локалните депонии и поголемите земји, како Гана и Чиле. Тие сè повеќе бараат од брендовите да плаќаат за тоа.
Според правилата што се одделно предложени во Калифорнија, Њујорк, Шведска, Холандија и Италија, а исто така се и предмет на дискусија во Обединетото Кралство (ОК) и Европската Унија (ЕУ), модните компании ќе мора да финансираат програми за рециклирање текстил, во повеќето случаи со плаќање според обемот на облеката што ја произведуваат. Овие шеми за „проширена одговорност на производителот“ (EPR), моделирани според програми за други стоки што тешко се рециклираат, како што се батерии, душеци и медицински остри предмети, бараат од брендовите да плаќаат надоместоци врз основа на нивното производство или да воспостават свои програми за рециклирање.
Отпадот од модната индустрија е растечки и главно неконтролиран проблем. Во ЕУ текстилниот отпад изнесува околу четири милиони тони секоја година, додека во САД достигна 17 милиони тони во 2018 година, што е за 80 проценти повеќе во однос на 2000 година. Облеката што не завршува на локалните депонии често се испраќа на големо во земјите на југот.
Според фондацијата „Ор“, која се залага за реформа на модниот отпад, во Гана секоја недела пристигнуваат дури 15 милиони вишоци облеки. Прописите за проширена одговорност на производителот имаат цел да ги направат модните брендови дел од решението.
„Тоа ги принудува бизнисите да го земат предвид нивниот отпад и да ги натера да размислуваат од врвот кон дното, па да се запрашаат: 'Колку навистина ни е потребно да произведуваме и како да се погрижиме да не мора да плаќаме за вишоците и отпадот?'“, изјави Бетина Баумгартен, адвокатка и консултантка за модно право во „Фешн катс“ (Fashion CUTS).
Bloomberg Mercury
Поддржувачите на програмите за проширена одговорност за производителите на текстил се надеваат дека тие ќе ја ограничат хиперпродукцијата, ќе доведат до иновации за рециклирање и ќе ги охрабрат компаниите да создаваат производи со повисок квалитет. Исто така, веројатно е дека таксите за тоа ќе бидат префрлени на крајните потрошувачи, чија жед за евтина облека ја влошува прекумерната потрошувачка.
„Но зголемувањата на цените треба да бидат доста значајни за да се спречи масовното купување“, вели Нуса Урбанчиќ, директорка за кампањи во фондацијата „Променливи пазари“ (Changing Markets Foundation).
Во повеќето места што ги разгледуваат програмите за проширена одговорност на производителите на текстил сè уште се расправа за такси. Но Франција е пример: земјата има програма што е во сила од 2007 година, а која ја темели финансиската обврска на секоја компанија според количеството на стоки што ги произвела во претходната година. Производите се поделени во 107 категории, од облека до обувки, постелнина за домаќинство и понатаму според тежината. Во 2021 година беа вклучени повеќе од 6.000 бренда, кои платија вкупно околу 51 милион евра како такси за 2,8 милијарди артикли. Тоа во просек изнесува околу 8.500 евра по компанија или 0,16 евра по парче облека.
Од фондацијата „Ор“ велат дека минималниот износ на надоместоците треба да биде меѓу 0,50 и 2,50 долари врз основа на трошоците за повторна употреба и рециклирање на предметот, како и врз основа на влијанието од неговото распаѓање.
„Пониските такси, како тие што се наплаќаат во Франција, се премногу ниски за да бидат влијателни на кое било ниво“, рече Лиз Рикетс, коосновачка и директорка на фондацијата „Ор“.
Француската влада призна дека нејзините такси се премногу ниски; во ноември ѝ нареди на групата што ја спроведува програмата за проширена одговорност на производителите да предложи нови критериуми за цени.
Во Калифорнија и Конектикат, успехот на таквите програми за душеци сугерира дека овие шеми може да пренасочат значително количество отпад. Во Конектикат, каде што таксите што ги плаќаат компаниите се 11,75 долари по душек, се проценува дека 76 отсто од фрлените душеци се рециклираат. Во Калифорнија, која на компаниите им наплаќа по 10,50 долари по душек, во 2021 година беа рециклирани 1,6 милион душеци, што резултираше со враќање материјали во вредност од 90 милиони фунти.
Модните компании веќе почнаа да се мобилизираат околу сопствените програми за препродажба или да продаваат користени стоки преку платформи како „Тредап“ (ThredUp Inc). Многу политики за проширена одговорност на производителите бараат од компаниите да собираат користени облеки, вклучувајќи и шема што во јули ќе стапи во сила во Холандија. Производителите на облека како „Леви Штраус“ (Levi Strauss & Co.), „Мејдвел“ (Madewell Inc.), „Зара“ (Zara), која е сопственост на „Индитекс“ (Inditex SA), и „Хенис и Мауриц“ (Hennes & Mauritz AB) со години спроведуваат доброволни програми за враќање на текстилните парчиња назад, но тоа сепак не се толку големи програми за да го ограничат целокупниот отпад.
„Тоа се главно изолирани напори да се фати економската вредност на висококвалитетната облека, оставајќи ги другите текстилни производи и материјали целосно без решение. Потребни ни се колективен систем и инфраструктура за да ја доловат вредноста на веќе искористениот текстил“, забележува фондацијата „Елен Мекартур“ (Еllen MacArthur Foundation) во трудот објавен во 2022 година.
Рециклирањето текстил има очигледна привлечност, но модерната облека, направена од илјадници мешавини на материјали, кои вклучуваат полиестер, еластика, памук, лен и свила, е познато дека е тешко да се рециклира. Сортирањето и преработката на искористената облека се скапа и трудоинтензивна работа, а технологијата потребна за рециклирање облека направена од мешани влакна е сè уште во зародок. Тоа значи дека многу алишта предадени за „рециклирање“ всушност се фрлаат некаде во изолација или се сечат за крпи и партали.
Bloomberg Mercury
„Некои брендови го гледаат законодавството за проширена одговорност на производителите како механизам за споделување на трошоците што ќе помогне во зголемувањето на решенијата за рециклирање“, рече Џоан Браш, проект-менаџерка во Советот за управување со производи во Калифорнија, кој помогна во изработката на нацрт-законот што сега се разгледува во државата. Таа мерка содржи грантови и истражувачки фондови за поддршка на новите технологии за рециклирање.
„Ејч енд ем“ (H&M) го одобри законот, велејќи дека сака да користи 100 проценти рециклирани или одржливи материјали до 2030 година, но многу такви материјали сè уште не се комерцијално достапни или дури и не се измислени.
„Лулулемон атлетика“ (Lululemon Athletica Inc) неодамна се здружи со компанијата „Самсара еко“ (Samsara Eco), со седиште во Сиднеј, за да го претвори отпадот од облека во рециклиран најлон и полиестер. „Еврну“ (Evrnu), компанија за иновации за материјали со седиште во Сиетл, исто така работи на претворање на отпадот од облека во предиво за нови ткаенини. Нејзиниот прв производ „нусајкл“ (Nucycl), направен од отфрлен текстил со 98 проценти содржина на памук, веќе го користат „Зара“ и „Пангаја“ (Pangaia). Но претворањето облека со високо ниво на полиестер во нови ткаенини е скапо и претставува технолошки предизвик, а ризикува да го влоши загадувањето со микропластика.
„Количеството на капитал е големо за да се измислат нови решенија. Брендовите немаат толку пари за инвестирање. Немаме цевковод за иновации во индустријата за облека за брзо да го решиме проблемот“, рече главната извршна директорка на „Еврну“, Стејси Флин.
„Програмите за проширена одговорност на производителите исто така ќе го подобрат пејзажот за компаниите за рециклирање, кои сортираат и рециркулираат текстил“, рече Клои Сондер, коосновачка и извршна директорка на „Суперсркл“ (SuperCircle), кој им помага на компаниите да управуваат со нивниот текстилен отпад.
Овие операции бараат големо количество материјал за да го направат процесот економичен. Иако е тешко да се соберат мали парчиња памук од долна облека или маички, новите програми би можеле да им помогнат на рециклаторите да привлечат повеќе таков отпад. Поддржувачите велат дека овие програми имаат и пошироко влијание.
„Препродажбата, изнајмувањето и поправката помагаат да се обезбеди облеката да се носи повеќепати пред да влезе во отпадот, но брендовите мора да се преиспитаат како ја дизајнираат облеката за да ги зголемат повторната употреба и рециклирањето на рентабилен начин“, рече Рејчел Кибе, извршна директорка на „Американ сиркулар текстилс“ (American Circular Textiles Group), која се залага за регулирање на политиките во текстилната индустрија.
Подобриот дизајн на производите, подобрените механизми за сортирање и повеќето материјали што може да се рециклираат ќе помогнат да се реши товарот што го носат земјите од југот, каде што голем дел од она што влегува во трговијата со половен текстил завршува како еколошки опасен отпад. Меѓутоа, во моментов земјите што примаат и управуваат со облеката собрана преку програмите за проширена одговорност на производителите не добиваат финансиска поддршка од тие фондови.
„Ако нешто се докажува со кризата со отпад што ја гледаме секој ден, тоа е дека облеката постои на нашата планета во апсурден вишок. Тоа ќе биде огромен потфат за санирање на еколошката штета, а ние токму за тоа сме тука“, рече Рикетс од фондацијата „Ор“.
