Светот инвестира во нуклеарки - за нас тоа е скапа играчка, a отпадот огромен ризик

Зелената агенда од една страна и растечката потреба за електрична енергија од друга страна на голема врата ја враќаат во игра нуклеарната енергија. Според процените на Меѓународната агенција за енергија (ИЕА), само дата-центрите за вештачката интелигенција ќе трошат близу 950 терават-часа струја годишно до 2030 година, што е двојно повеќе од денес и приближно еднакво на годишната потрошувачка на Јапонија.

Токму затоа технолошките гиганти се во трка за обезбедување стабилно снабдување со „зелена“ струја. На почетокот на јуни 2025 година „Мета“ потпиша 20-годишен договор со „Констелејшн енерџи“ (Constellation Energy) за снабдување со електрична енергија од нуклеарната централа „Клинтон“ во Илиноис, САД. Со капацитет од 1.121 мегават, централата веќе може да снабдува 800.000 дома, а по модернизацијата ќе го зголеми својот капацитет за дополнителни 30 мегавати.

Во меѓувреме, „Мајкрософт“ го објави рестартирањето на реакторот на локацијата Три Мајл Ајленд – сега преименуван во „Центар за чиста енергија Крејн“ (Crane Clean Energy Center) – со инвестиција вредна три милијарди долари и отворање три илјади нови работни места. „Гугл“ веќе обезбеди пристап до нуклеарна енергија преку договори за мали модуларни реактори, технологија што сè повеќе се споменува како клучен додаток на големите електроцентрали поради нејзината флексибилност и брзина на изградба.

И државите се вртат кон нуклеарките. Според ИЕА, денес во светот има околу 400 нуклеарни реактори, кои активно работат во 32 земји. Тие имаат вкупен капацитет од 413 GW и обезбедуваат околу 10 отсто од светското производство на електрична енергија. На крајот на минатата година, според податоците на Агенцијата, во градба биле 63 нови нуклеарни реактори со капацитет од 71 GW.

Регионот се врти кон нуклеарната енергија

Централата „Кршко“ во Словенија е единствената нуклеарна централа што некогаш била изградена во регионот Адрија, а Хрватска поседува половина од капацитетот. Двете земји најавија опција за изградба на уште еден реактор кој треба да го продолжи животниот век на централата за 20 години.

Сепак, нештата се комплицираат откако деновиве словенечките власти испартија официјална понуда до Загреб која е многу понеповолна од сегашните услови. Љубљана бара хрватските власти најдоцна до почетокот на октомври да се произнесат за предлогот со кој им се нуди само 25 проценти сопственост на идната електрана. Воедно, според предлогот, и покрај сосопственоста, Хрватска би била спречена да земе дел од произведената енергија. Наместо тоа, би добивала само една четвртина од профитот од продажбата на струја, која би се распределувала исклучиво на словенечкиот пазар. 

Овој предлог ги става хрватските власти поблиску до одлуката да градат сопствена нуклеарна централа како што неодамна најави хрватскиот министер за економија Анте Шуњар.

„Дали тоа ќе бидат мали нуклеарни реактори или класична нуклеарна централа, ќе одлучи стручната јавност. Со изградбата на нуклеарна централа на своја територија се добива геополитички и безбедносен контекст, тоа е патот по кој мораме да одиме“, рече Шуњар, според кого земјата за оваа намена би можела да добие средства и од Европската Унија.

Неделава и српскиот амбасадор во Москва изјави дека се почнати сериозни разговори за изградба на нуклеарна централа во Србија со руската компанија „Росатом“. Овие разговори се резултат на одлуката за укинување на забраната за изградба на нуклеарки што српското собрание ја донесе лани во ноември 2024 година.

За Македонија нуклеарката е скапа инвестиција

Забрана за изградба на нуклеарки има и во Македонија. Всушност, тоа е истата забрана што беше укината во Србија. Законот е од времето на СФРЈ, од 1989 година, кој бил донесен по нуклеарната катастрофа во Чернобил во 1986 година.

Експертската јавност во земјава е поделена околу тоа дали е потребно укинување на забраната и изградба на нуклеарни централи во земјава. Според професорот од Машинскиот факултет во Скопје, Ристо Цицонков, Македонија засега не треба да влегува во ваков проект затоа што е скап.

„Во моментов земјата треба да се насочи кон искористување на хидропотенцијалот. Врвен приоритет треба да биде изградбата на Чебрен. Нуклеарните централи се многу скапи. Не се исплатливи ни малите реактори со електрична моќност помала од 300 MW, затоа што кај нив е поскапо производството“, вели тој во изјава за „Блумберг Адрија“.

Неодамна на истава тема разговаравме со професорот од Техничкиот факултет во Битола, Дејан Трајковски. Неговиот став е дека земјава треба да го следи глобалниот тренд иако станува збор за скапа инвестиција, од околу 4,8 милиони евра по мегават инсталирана моќност. Но, според професорот, нуклеарките произведуваат електрична енергија со полна моќност 24/7, па брзо ги враќаат вложените средства.

„Освен тоа, учеството на самото нуклеарно гориво во цената на електричната енергија е многу ниско, сè на сè околу 7 евра/MWh, така што по отплатата на централата би имале многу евтина електрична енергија“, вели Трајковски.

Според Константин Димитров од Машинскиот факултет во Скопје убаво е да се размислува на оваа тема, сеедно дали тоа ќе биде во правец на изградба на свој капацитет или да се вложува во блиска постројка.

„Ние сме имале и планови и студии, имаме дефинирано и локација, Мариово како подрачје што не трусно, но за таа цел ни треба големо количество вода, која е потребна за работа на централата“, изјави тој за ТВ Блумберг Адрија неодамна.

Нуклеарниот отпад како многу голем проблем

Нуклеарките имаат голем бројни предности. Тие, пред сè, не придонесуваат за глобалното затоплување, ја намалуваат зависноста од фосилни горива, погодни се за базно производство на електрична енергија и за стабилност на електромрежата. Според професорот Цицонков, други предности се ниските трошоци за гориво, долгиот век на траење на електроцентралите (околу 40 години), но и можноста за рециклирање на дури 90 отсто од нуклеарниот отпад (најчесто ураниум).

Но, освен скапата инвестиција и за изградба и за демонтажа, нуклеарниот отпад е најсериозниот проблем, вели тој.

„Се проценува дека од 1950 година до денес низ целиот свет се акумулирани и дистрибуирани резерви од 250.000 тони високорадиоактивен нуклеарен отпад, од кои 90.000 тони се складирани само во САД. Треба да се знае фактот дека радиоактивниот отпад трае повеќе илјади години. Понатаму, безбедното отстранување и складирање се деликатни и скапи, а во случај на хаварија последиците може да бидат катастрофални“, објаснува Цицонков.

Сепак, со оглед на емисиите од јагленот и другите фосилни горива, кои исто така се закана за здравјето на луѓето, дилемата дали се исплати ризикот од нуклеарни катастрофи и евентуално влијание на нуклеарниот отпад останува, вели тој.

Во тек се многу истражување за поголемо и побезбедно користење на нуклеарната енергија, а како најдобро решение, според Цицонков, е користењето енергија од нуклеарна фузија каде што има извесен напредок, но сè уште е далеку од комерцијално користење.