.webp){kind=icon}
Од 1 јануари 2026 година домашните компании ќе подлежат на регулативата за воведување јаглеродна давачка, која ја донесе Европската Унија во 2022 година за справување со климатските промени. Целта е цената на увезените производи да ја рефлектира содржината на јаглероден диоксид за која производителите во ЕУ плаќаат таква давачка.
Од октомври лани почна преодниот период, кој треба да покаже како ќе се применува регулативата. Во овие нешто повеќе од две години компаниите што произведуваат електрична енергија, цемент, алуминиум, вештачки ѓубрива, железо и челик имаат обврска да ги искажуваат емисиите на јаглероден диоксид што се вградени во нивните производи.
Според регулативата на ЕУ, плаќањето на јаглеродната давачка ќе се одвива постепено во периодот од 2026 до 2034 година, а од 2034 година ќе се плаќа целосниот износ. Со тоа, практично, ЕУ им дава доволно време на сите вклучени да се приспособат на новата реалност.
Прочитај повеќе
Климатските промени ги зголемуваат банкарските ризици
Близу 80 отсто од кредитите се пласирани во ризични подрачја.
24.10.2024
На Македонија ѝ требаат 6,4 милијарди долари за отпорност кон климатските промени
Поради климатските промени земјава до 2050 година би можела да се соочи со економски штети до четири проценти од БДП.
07.10.2024
Поплави, пожари, суши, а во Македонија осигурувањето имот е само трошок
Само во 2023 година се евидентирани 37 настани со над една милијарда долари штета по настан.
01.10.2024
Економијата на регионот Адриjа ја пржат климатските промени, одговорот ќе чини многу пари
Глобалното затоплување моментално е еден од најголемите предизвици на човештвото, а регионот Адрија се загрева многу повеќе и побрзо од просекот на остатокот од светот.
30.09.2024
Механизмот за јаглеродно гранично приспособување (англ. Carbon Border Adjustment Mechanism - CBAM) ќе функционира на тој начин што компаниите увознички од Европската Унија ќе купуваат јаглеродни сертификати чија цена е иста со цената на јаглеродот што би се плаќала ако производот е произведен според правилата на ЕУ.
Цената на јаглеродот расте, поскапува давачката
И токму тука настанува проблемот затоа што цената на јаглеродот, според прогнозите, допрва ќе расте. Во 2020 година еден тон јаглерод диоксид во ЕУ чинеше 25 евра. Просечната цена лани достигна 85 евра за тон, а највисока вредност имаше во февруари 2023 година, кога надмина 100 евра за тон.
Оваа цена ќе служи како основа за пресметка. Колку е таа повисока, јаглеродната давачка ќе биде повисока. Тоа ги става компаниите во ситуација да избираат дали ќе плаќаат или ќе ги намалат штетните емисии преку воведување (скапи) технологии.
Кој ќе ќари од давачката?
Ако производителите што извезуваат во ЕУ имаат валиден сертификат дека платиле давачка што ја одразува содржината на јаглероден диоксид во нивните производи во нивната земја, вредноста на веќе платената давачка ќе се признава како ефективно платена (што значи без попусти) и цената на јаглеродниот надоместок ќе се намали за таа вредност. Ако платената давачка е пониска од пресметката според важечката цена за јаглерод/тон во ЕУ, тогаш разликата ќе се доплаќа при увозот во ЕУ и ќе претставува приход за ЕУ.
Тоа значи дека механизмот за јаглеродно гранично приспособување дозволува давачката да не се плаќа во ЕУ и парите да се слеат во националните буџети на земјите во кои се произведуваат производите.
„Ова е поттик за земјите извознички на гореспоменатите производи да извршат регулирање на ова прашање за да обезбедат собирање средства преку јаглеродната такса, кои може да се искористат за поддршка на декарбонизацијата на индустријата, на зелени инвестиции или на други проекти за справување со климатските промени“, напишаа неодамна во колумна за магазинот „Економија и бизнис“ Златко Ветеровски од Царинската управа и Силвана Мојсоска, професорка на Економскиот институт во Скопје.
До каде е Македонија?
Македонија сè уште го нема донесено законот за климатска акција, кој треба да биде основа за пресметка на јаглеродната давачка. Тој првпат беше објавен на ЕНЕР во 2021 година, но не беше донесен. Лани повторно беше ставен на ЕНЕР, но до денес сѐ уште не е донесен. Неофицијално, кај власта има консензус процесот да се забрза и законот да стапи во сила.
Предлог-законот во членот 40 ја предвидува давачката. Во него се наведува дека правните лица што испуштаат стакленички гасови при вршење на дејностите, се должни да плаќаат надоместок за емисија на стакленички гасови за секој тон верификуван емитуван јаглероден диоксид или еквивалент на јаглероден диоксид.
„Висината на надоместокот се утврдува како процент од пазарната цена на дозволените емисии на европскиот регулиран пазар, скалесто, започнувајќи со не помалку од 2,5 отсто од висината на пазарната цена на дозволените емисии на европскиот регулиран пазар во моментот на стапување во сила на прописите од овој член“.
Кој може да се спаси од давачката?
Механизмот за јаглеродно гранично приспособување предвидува изземање на извозот на електричната енергија за земјите членки на Енергетската заедница до 2030 година. За струјата да го избегне јаглеродното оданочување прв услов е секоја од земјите од овој регион да изврши поврзување на пазарите на електрична енергија со единствениот пазар на електрична енергија во ЕУ (market coupling).
Задачата за овој процес во земјава ја има МЕМО, Националниот оператор на пазар на електрична енергија. Во изјава за „Блумберг Адрија“ управителот Зоран Ѓорѓиевски вели дека поврзувањето на македонскиот организиран пазар на електрична енергија со единствениот европски пазар е од исклучителна важност токму и поради можноста за ослободување од механизмот за јаглеродно гранично приспособување.
„Во таа насока, процесот на поврзување на македонскиот пазар на електрична енергија со единствениот европски пазар е во активна фаза и се спроведува со посветеност и континуирана координација меѓу сите засегнати институции и партнери. МЕМО заедно со МЕПСО, Регулаторната комисија за енергетика, како и партнерите од Грција, Албанија и од Косово, е дел од проектот, инициран и помогнат од УСАИД за пазарно поврзување на Југоисточна Европа (Southeast Europe Electricity market-SEE MC). Целта е создавање услови што ќе овозможат нашиот пазар на електрична енергија првично да се поврзе со единствениот европски пазар преку интерконекцијата со Грција“, вели Ѓорѓиевски.
Дали ќе се спаси електричната енергија?
Сепак, за да дојде до енергетско поврзување или како што уште се нарекува маркет каплинг, потребно е да се донесат измените на Законот за енергетика, во кои треба да се транспонираат неопходните регулативи на ЕУ. Извори вклучени во подготовката на законските измени за „Блумберг Адрија“ велат дека постојат шанси тоа да се случи до крајот на годината.
Маркет каплингот има амбициозни рокови (1 јули 2026 година) и целиот процес не зависи само од Македонија туку е потребна регионална соработка, која во моментов е закочена поради отворените прашања во регионот, пред сѐ меѓу Србија и Косово. Дали земјава може сѐ да заврши дотогаш, Ѓорѓиевски одговара неодредено.
„Иако роковите се амбициозни, како за нашата држава така и за другите договорни страни на Енергетската заедница, продолжуваме со активна соработка на национално и меѓународно ниво за да постигнеме најдобро решение за нашата земја и нејзините економски интереси. Следниот месец во Секретаријатот на Енергетската заедница ќе се одржи министерски совет, од кој очекуваме да произлезат насоки за следните чекори, но и подетални информации за целиот процес“, вели тој.
Depositphotos
Без маркет каплинг ќе се случи ценовен шок
Цената на струјата од домашните термоцентрали би можела да се зголеми за 60 евра за мегават-час доколку од 1 јануари 2026 година почне да се применува таксата на Европската Унија за производство на електрична енергија од фосилни горива за земјите од регионот.
Претседателот на Регулаторната комисија за енергетика, Марко Бислимоски, смета дека тоа ќе претставува сериозен товар за домашната економија и се залага за одложување на мерката.
„Треба да се направат анализи дали воопшто е потребно тоа да почне од 1 јануари 2026 година за нашиот регион, имајќи предвид дека домашното производство на електрична енергија во Македонија, во БиХ, во Србија, во Косово и во Црна Гора се базира пред сè на термоцентралите и тоа би претставувало сериозен притисок врз самите економии. Имаме речиси повеќе од една година кога треба отворено со анализи да дискутираме и со претставниците на ЕУ за начинот кога и како да се применат овие обврски од страна на земјите во регионот“, изјави Бислимоски неодамна.
Што велат експертите?
Според Розета Карова, меѓународна консултантка за енергија и клима, не е трагедија дури и да не дојде до изземање за извозот на електричната енергија. Таа во изјава за „Блумберг Адрија“ вели дека Македонија прави сѐ за да се случи тоа, но дека не зависи сѐ само од македонските власти и компании.
„Меѓутоа она на кое треба да се фокусираме во секој случај, и со изземање на извозот на електричната енергија (кое секако е само до 2030 година) и без него, е да се подобри законската рамка преку носење на новите закони за енергетика и климатска акција на кои оваа Влада сериозно работи. Треба да се имплементира системот за мониторинг и верификација на емисии затоа што компаниите чии производи не се изземени подлежат на такви обврски според регулативата за прекугранично јаглеродно приспособување, а за тоа е потребно итно зајакнување на капацитетите на Министерството за животна средина. Потребно е да се воведе давачка во Македонија така што барем ќе има намалување на јаглеродната давачка со што македонските производи што нема да бидат изземени ќе останат компетитивни на европскиот пазар, а дел од средствата ќе остане во домашниот буџет“, вели Карова.
Според неа, многу е важно тоа што државата сама ќе може да одлучи со кое темпо ќе ја зголемува таа давачка и дали до 2030 година или подоцна ќе може да достигне цена во согласност со европскиот систем за тргување со емисии (EU ETS).
Чекор напред во овозможувањето услови на компаниите да останат конкурентни и потоа е новиот закон за обновливи извори на енергија, кој е во изработка и сега се носи за првпат.
„Овој закон е важен затоа што за компаниите ќе се подобри регулативната и законска рамка, ќе се стимулира производството на енергија од обновливи извори по пазарни услови, а и компаниите чии производи подлежат на механизмот за јаглеродно приспособување ќе може да склучуваат договори за купување струја директно од такви производители и да потврдат дека нивните производи немаат вградени емисии. Со тоа, нивните производи нема да подлежат на целосно плаќање на јаглеродната давачка и ќе останат компететивни“, вели Карова.
Розета Карова/Приватна архива
За другите производи нема спас
Од механизмот најзасегнати ќе бидат македонските производители на цемент, железо и челик. Според статистичките податоци, лани овие дејности учествувале со 12 отсто во вкупниот извоз од земјава, а над половина од производите се пласираат на пазарите во Европската Унија.
Со оглед на тоа што преодниот период е во сила веќе една година, компаниите од земјава што се производители на овие производи веќе имаат барања од своите партнери за доставување пресметки за емисиите на ЦО2.
Во процес на подготовка за собирање на јаглеродната давачка е и Царинската управа во земјава.
|
Марјан Тасески, помошник-директор на Царинската управа, во разговор за ТВ Блумберг Адрија вели дека оваа институција го чека донесувањето на законот за климатска акција и подзаконските акти за да може да воспостави потребна инфраструктура. Според него, најверојатно ќе бидат потребни и измени во Законот за царини. |
„По донесувањето на законот и подзаконските акти, улогата на Царинската управа ќе биде контрола на номенклатурата на царинските тарифи односно проверка дали компаниите што се опфатени со регулативата се правилно тарифирани и декларирани, Царината ќе го води и регистарот за тие компании, а ќе врши и контрола и известување во согласност со регулативите“, вели Тасески.
Големите компании веќе имаат активности за намалување на емисиите
„Титан Усје“ е една од компаниите во земјава што произведуваат производ (цемент) опфатен со механизмот чија цел е намалување на јаглеродните емисии.
„Со воведувањето на механизмот за приспособување на границите на јаглеродот (CBAM) од јануари 2026 година, трошокот за извоз на производи со висок јаглероден интензитет (високи емисии на ЦO2 по тон производ) кон ЕУ ќе биде повисок и ќе се зголемува во следните години. Сите компании треба да направат промени насочени исклучиво кон намалување на емисиите на ЦO2, што значи дека се потребни сериозни инвестиции“, велат од „Tитан Усје“ за „Блумберг Адрија“.
Производството на компанијата главно е наменето за домашниот пазар, но тие ги следат националните обврски за намалување на емисиите на стакленички гасови.
Иако роковите за имплементација на механизмот за јаглеродно гранично приспособување се куси, компанијата во Скопје, како дел од групацијата ТИТАН, повеќе од 15 години, уште пред усвојувањето на овие одредби, го следи и интерно ги пријавува емисиите на ЦO2 и презема голем број активности за намалување на јаглеродниот отпечаток.
Во минатите пет години компанијата има инвестирано над 6 милиони евра за подобрувања поврзани со заштита на животната средина и декарбонизација и планира да инвестира уште 3 милиони евра во наредните три години.
„Веќе произведуваме цементи со понизок јаглероден отпечаток, што го постигнавме преку нови формулации на цемент, при што се задржува или понекогаш дури и се подобрува квалитетот на производите. За да ги намалиме емисиите на ЦO2 од производството на електрична енергија, цементарницата ’Титан Усје’ инсталира сопствена фотонапонска централа од 3 MW во 2022 година“, велат од компанијата.
Реципроцитет при увоз во земјава
Од „Усје“ велат дека ги поддржуваат напорите за минимизирање на емисиите на ЦO2 и, генерално, секое приближување кон одредбите на ЕУ.
„Треба да бидеме особено внимателни да не копираме само дел од европското законодавство. Во таа смисла, производите што се увезуваат во Северна Македонија од земји надвор од ЕУ треба исто така да бидат предмет на идентичен јаглероден данок за да се заштити домашното производство“.
Од компанијата велат дека за да се овозможи постигнување на националните прагови за декарбонизација, треба да се измени и другото законодавство, односно Законот за управување со отпадот, со цел да се дозволи увоз на неопасен отпад за кообработка.
„Друг начин за намалување на емисиите на ЦO2 по тон производ е кообработка на нефосилни горива или т.н. алтернативни горива добиени од селектирани фракции на неопасен отпад. Тоа е најдобра и најбезбедна практика докажана во светот, која може да ги намали емисиите на ЦO2 по тон цемент и исто така може да биде решение за проблемот со управувањето со отпадот во нашата земја, односно намалување на дел од депонираниот отпад“, велат од скопската цементарница.
